Điểm ngập tại tại Km1+50 tuyến Noong Hẻo - Nậm Mạ.

Mưa lớn bất thường - Sạt lở diện rộng

Theo Ban Chỉ huy Phòng, chống thiên tai và Tìm kiếm cứu nạn tỉnh Lai Châu, chỉ 5 tháng đầu năm 2025, thành phố Lai Châu đã trải qua 3 trận giông lốc, mưa đá và 3 trận mưa lớn gây ngập úng cục bộ, sạt lở, sụt lún nhiều công trình, thiệt hại ước tính 15,7 tỷ đồng.

Từ cuối tháng 7 đến đầu tháng 8/2025, mưa lớn liên tục trút xuống các huyện Mường Tè, Phong Thổ, Sìn Hồ, Tam Đường. Chỉ trong một tuần, toàn tỉnh ghi nhận hàng chục điểm sạt lở lớn nhỏ. Các tuyến giao thông huyết mạch như Quốc lộ 4H, tỉnh lộ 127, 128, 136 bị đất đá vùi lấp, nhiều đoạn tê liệt hàng giờ liền. Tại xã Mường Tè - điểm nóng trượt lở, hơn 3.000 m³ đất đá đổ xuống quốc lộ, ảnh hưởng trực tiếp đến hơn 150 hộ dân.

Không chỉ giao thông, hoa màu và tài sản của người dân cũng chịu thiệt hại nặng nề. Những thửa ruộng lúa, nương ngô đang vào kỳ thu hoạch bị nước lũ cuốn trôi hoặc vùi lấp. Nguy hiểm hơn, một số điểm tái định cư được xây dựng sau các đợt thiên tai trước đây đã xuất hiện nứt đất, sụt lún, tiềm ẩn nguy cơ tái sạt lở.

Thảm họa và những bài học đắt giá

Ngày 16/5/2025, tại công trình thủy điện Tà Pao Ho 1A (Phong Thổ) xảy ra vụ sạt lở đặc biệt nghiêm trọng. Theo VietnamPlus và GeoEngineer.org, vụ việc làm 5 người thiệt mạng, 4 người bị thương; báo cáo sau đó của ECHO cho biết số nạn nhân có thể lên tới 9 người chết, 1 người mất tích, cùng thiệt hại về nhà cửa, gia súc (khoảng 90 con trâu bò).

Đầu tháng 7, UBND tỉnh ban bố tình huống khẩn cấp thiên tai do sụt lún nghiêm trọng tại Quốc lộ 4D (Km 27+120 đến Km 27+200). Đây là tuyến huyết mạch nối Lai Châu với Lào Cai, việc ách tắc ảnh hưởng trực tiếp đến lưu thông hàng hóa và tiếp cận dịch vụ y tế của người dân vùng cao.

Giữa tháng 6, nhiều tuyến tỉnh lộ xảy ra sạt lở nghiêm trọng: tỉnh lộ 128 (Km 12–13, xã Làng Mô, Sìn Hồ) bị đất đá vùi kín; tỉnh lộ 136 (xã Bản Hon, Tam Đường) bị chia cắt hoàn toàn. Lực lượng chức năng phải huy động hàng chục máy móc, phương tiện cùng nhân lực khắc phục trong điều kiện thời tiết xấu.

Nguyên nhân không chỉ do thiên nhiên. Lai Châu có địa hình dốc, kết cấu địa chất yếu, khí hậu khắc nghiệt. Hầu hết các khu dân cư tập trung ven sườn núi, gần suối, nơi nguy cơ trượt lở cao. Biến đổi khí hậu làm gia tăng hiện tượng mưa cục bộ, mưa trái mùa, khiến đất đá dễ mất liên kết.

Bên cạnh yếu tố tự nhiên, tác động của con người cũng góp phần làm gia tăng nguy cơ. Việc chặt phá rừng, mở đường, xây dựng công trình mà không đánh giá đầy đủ nguy cơ địa chất đã làm giảm khả năng giữ đất của thảm thực vật. Một số khu tái định cư được bố trí vội vàng, thiếu khảo sát kỹ thuật, khiến chỉ sau vài mùa mưa đã xuất hiện sụt lún, nứt nẻ.

Hệ thống cảnh báo sớm đã có nhưng chưa đủ. Trong nhiều năm qua, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản đã lập bản đồ cảnh báo trượt lở đất cấp xã cho các tỉnh miền núi phía Bắc, trong đó có Lai Châu. Tuy nhiên, theo PGS.TS Trần Tân Văn, nhiều địa phương chưa cập nhật hoặc chưa sử dụng hiệu quả bản đồ này trong quy hoạch dân cư và sử dụng đất.

Một số xã như Dào San, Nậm Manh đã được lắp đặt trạm đo mưa tự động, cảm biến trượt đất, nhưng phạm vi bao phủ còn hạn chế. Dữ liệu chưa được tích hợp liên thông về trung tâm điều hành để đưa ra cảnh báo theo thời gian thực.

Theo nhận định chung của các chuyên gia môi trường và biến đổi khí hậu: “Sạt lở đất ở miền núi không còn đơn thuần là hiện tượng tự nhiên mà là kết quả của sự suy giảm hệ sinh thái rừng và cách con người can thiệp vào địa hình thiếu kiểm soát. Nếu không khôi phục rừng phòng hộ và quy hoạch dân cư an toàn, dù đầu tư hàng trăm tỷ đồng cũng chỉ là chạy theo thiên tai”.

 Tuyến giao thông từ Tà Tổng đi Cao Chải đã từng bị sạt lở, nhân dân cùng với lực lượng chức năng đang khẩn trương khắc phục thông tuyến

Nỗ lực của địa phương: Từ di dời đến sinh kế bền vững

Những ngày mưa dầm cuối tháng 7, bản Nậm Pì (huyện Mường Tè) chìm trong mây mù. Trên con đường đất dẫn xuống trung tâm xã, chị Lý Thị Dế địu đứa con nhỏ, bước vội về ngôi nhà mới ở khu tái định cư. Căn nhà cấp 4, tường gạch mái tôn, còn thơm mùi vôi vữa - khác xa túp nhà gỗ đã bị đất đá vùi lấp hồi đầu mùa mưa. “Ở đây thì yên tâm hơn, nhưng nhớ nương ngô, ruộng lúa cũ lắm” - chị Dế bùi ngùi. Nỗi nhớ đất cũ của chị cũng là tâm trạng chung của nhiều hộ dân phải rời bỏ quê cũ vì sạt lở.

Hiểu được điều đó, chính quyền tỉnh Lai Châu không chỉ di dời dân đến nơi an toàn mà còn cố gắng để “nơi mới” thực sự trở thành “nhà mới” có đất sản xuất, có việc làm, có tương lai. Các cán bộ khuyến nông, khuyến lâm kiên trì “cầm tay chỉ việc” cho bà con những mô hình sinh kế phù hợp. Ở Sìn Hồ, đồi núi trước kia chỉ trồng ngô đã phủ xanh bằng cây dược liệu như đương quy, thảo quả. Ở Tam Đường, những vườn mận, lê nở hoa trắng xóa vào mùa xuân, hứa hẹn vụ quả ngọt cho thu nhập cao hơn gấp nhiều lần so với lúa nương. Nậm Nhùn thì phát triển đàn dê, đàn lợn bản địa, vừa dễ nuôi vừa chống chịu tốt với khí hậu vùng cao.

Song song với sản xuất, hạ tầng được đầu tư để người dân an cư. Đường bê tông liên bản giúp xe máy, ô tô có thể vào tận sân nhà. Hệ thống cấp nước sạch, trường học, trạm y tế được hoàn thiện. Những hạng mục này không chỉ mang lại sự tiện lợi, mà còn tạo niềm tin cho bà con rằng di dời là quyết định đúng.

Công tác tuyên truyền được triển khai từ nhiều hướng. Những buổi họp bản, tiếng loa phát thanh, tờ rơi bằng tiếng Mông, Dao, Thái giúp bà con hiểu rõ dấu hiệu sạt lở và cách sơ tán an toàn. Học sinh tiểu học, trung học được dạy kỹ năng thoát hiểm, tạo ý thức cảnh giác từ sớm. “Chúng tôi không muốn phải chạy lũ trong đêm nữa” - em Vừ A Sính, học sinh lớp 8 ở xã Tà Tổng, chia sẻ sau buổi tập huấn phòng tránh thiên tai.

Đặc biệt, vai trò của già làng, trưởng bản, người có uy tín được phát huy tối đa. Chính họ là “cầu nối” thuyết phục những hộ dân còn lưỡng lự. “Bà con nghe tôi vì tôi cũng đã sống cả đời ở đây, cũng từng mất mát vì lũ quét. Tôi nói, di dời không phải bỏ quê, mà là giữ mạng, giữ tương lai cho con cháu” - già Pờ Chừ Chỉnh, trưởng bản Dào San, khẳng định.

Những câu chuyện ấy cho thấy, di dời ở Lai Châu không chỉ là chuyển chỗ ở. Đó là quá trình khôi phục niềm tin, gây dựng sinh kế, tái thiết cộng đồng. Và khi mỗi người dân đều được bảo đảm an toàn, có công ăn việc làm, vùng cao Lai Châu mới thực sự bước ra khỏi vòng luẩn quẩn “thiên tai - mất mát - tái thiết” đã ám ảnh bao thế hệ.

Hướng tới chiến lược lâu dài

Chính quyền tỉnh xác định ứng phó sạt lở phải trở thành một phần trong chiến lược phát triển bền vững. Nội dung phòng, chống thiên tai được lồng ghép vào quy hoạch hạ tầng, dân cư và sử dụng đất. Các công trình mới, đặc biệt là trường học, trạm y tế, trụ sở xã, đều phải đánh giá nguy cơ địa chất trước khi khởi công.

Mô hình “làng an toàn trước thiên tai” đã được triển khai thí điểm tại Tà Tổng, Nậm Hàng và sẽ nhân rộng nếu đạt hiệu quả. Tỉnh cũng kêu gọi nguồn lực từ Trung ương, doanh nghiệp và tổ chức quốc tế để đầu tư hệ thống quan trắc, cảnh báo hiện đại, mở rộng vùng phủ sóng dự báo.

Việc kết hợp khoa học công nghệ với kinh nghiệm bản địa, cùng sự tham gia của cộng đồng, được xem là chìa khóa để giảm thiểu thiệt hại. Khi mỗi người dân đều biết tự bảo vệ mình và hỗ trợ lẫn nhau, sức chống chịu của cộng đồng trước thiên tai sẽ được nâng lên rõ rệt.

Sạt lở đất ở Lai Châu không còn là “thiên tai bất thường” mà đã trở thành thực trạng thường trực. Mỗi mùa mưa đến, người dân vùng cao lại sống trong nỗi lo đất đá ập xuống bất cứ lúc nào. Nếu không có giải pháp căn cơ, vòng luẩn quẩn “thiên tai - khắc phục - thiệt hại - tái thiết” sẽ còn lặp lại.

Đã đến lúc cần một cách tiếp cận toàn diện: từ khôi phục rừng phòng hộ, quy hoạch dân cư an toàn, đầu tư cảnh báo sớm, đến hỗ trợ sinh kế bền vững. Khi chính quyền quyết liệt, người dân nâng cao cảnh giác và cộng đồng chung tay, Lai Châu hoàn toàn có thể từng bước xây dựng một vùng núi an toàn, ổn định và phát triển.

Nguyễn Thanh Sang