Doanh nghiệp: Luật mới đặt ra yêu cầu môi trường rõ ràng hơn

Ở phần trao đổi, ông Phạm Văn Sơn, Giám đốc Trung tâm Ứng phó sự cố môi trường Việt Nam (SOS), Tổng Thư ký Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam (VACNE), đánh giá cao bước tiến quan trọng của Luật Địa chất và Khoáng sản 2024 khi đặt ra nguyên tắc gắn khai thác với trách nhiệm bảo vệ môi trường.

Theo ông, Luật đã khẳng định rõ: khai thác khoáng sản phải lấy hiệu quả kinh tế – xã hội và bảo vệ môi trường làm tiêu chuẩn cơ bản để quyết định đầu tư, đồng thời chiến lược công nghiệp khai khoáng phải phù hợp với chiến lược bảo vệ môi trường quốc gia. Đây chính là sự thể hiện quan điểm nhất quán của Đảng và Nhà nước rằng “không đánh đổi môi trường lấy tăng trưởng kinh tế”.

Tuy nhiên, từ góc độ thực tiễn triển khai, ông Sơn cho rằng vẫn còn khoảng trống cần được lấp đầy. Điều 79 của Luật về “Yêu cầu chung bảo vệ môi trường trong khai thác khoáng sản”  mới chỉ dừng ở những quy định mang tính khái quát. Trong khi đó, để doanh nghiệp có thể thực hiện đúng và đủ, cần phải có những nghị định và thông tư hướng dẫn chi tiết hơn.

Cụ thể, ông nhấn mạnh một số vấn đề: Cần ban hành quy định cụ thể về tiêu chuẩn kỹ thuật của bể chứa chất thải quặng đuôi, vì đây là nơi tiềm ẩn nhiều rủi ro nhất cho môi trường. Bắt buộc doanh nghiệp phải lập và thẩm định kế hoạch phòng ngừa, ứng phó sự cố môi trường, coi đây là điều kiện tiên quyết trong cấp phép khai thác. Yêu cầu rõ ràng về công trình xử lý nước thải trong hoạt động khai khoáng, bảo đảm nước thải phát sinh hàng ngày phải được xử lý đạt chuẩn trước khi thải ra môi trường.

Ông Sơn tin tưởng rằng trong thời gian tới, các cơ quan soạn thảo sẽ tiếp tục hoàn thiện hệ thống văn bản hướng dẫn để khắc phục khoảng trống này. Khi đó, Luật mới không chỉ mang tính định hướng chính sách, mà còn trở thành công cụ thực tiễn, giúp doanh nghiệp có căn cứ rõ ràng để tuân thủ, đồng thời đáp ứng kỳ vọng của cộng đồng về bảo vệ môi trường.

Bài học từ những sự cố môi trường

Từ kinh nghiệm thực tiễn, ông Phạm Văn Sơn chia sẻ rằng Trung tâm Ứng phó sự cố môi trường Việt Nam (SOS) đã tham gia xử lý nhiều sự cố đa dạng trong cả nước, từ những vụ việc nhỏ đến những thảm hoạ nghiêm trọng liên quan đến khai thác khoáng sản.

Ông cho biết, thay vì nhắc lại những sự cố nhỏ lẻ như tràn dầu ở mỏ than hay sự cố rò rỉ dầu ở mỏ đá, điều đáng quan tâm hơn cả là những sự cố đặc thù và nghiêm trọng như vỡ đập bể thải quặng đuôi kim loại chì, kẽm, đồng tại Tả Phời (Lào Cai) hay Chợ Đồn (Bắc Kạn).

Theo ông, hoạt động khai thác khoáng sản nhóm I – đặc biệt là khoáng sản kim loại – sử dụng rất nhiều loại hoá chất độc hại trong khâu tuyển quặng. Nếu chỉ dựa vào thống kê sổ sách kế toán, có thể hình dung rõ khối lượng khổng lồ hoá chất mà các mỏ đã sử dụng và đang lưu chứa trong bể thải từ khi bắt đầu hoạt động đến nay. Điều nguy hiểm là các bể thải thường được thiết kế tận dụng địa hình, với ba mặt là sườn núi và một mặt đập chắn nhân tạo. So với tiêu chuẩn xây dựng đập thuỷ điện, những đập chắn này đơn giản và yếu hơn nhiều, dẫn tới nguy cơ vỡ đập trong điều kiện mưa bão.

Ông Sơn đặc biệt lo ngại bởi hầu hết các bể thải được đặt ở vị trí cao hơn hàng trăm mét so với khu dân cư lân cận. “Một khi sự cố xảy ra, hàng trăm nghìn mét khối bùn thải có thể cuốn phăng nhà cửa, vườn ruộng, ao hồ, và không có biện pháp ứng phó nào đủ nhanh để ngăn chặn,” ông cảnh báo.

Thực tế cho thấy, khi sự cố vỡ đập xảy ra, phần lớn lượng bùn thải và hoá chất đã bị nước mưa, lũ cuốn trôi ra hạ lưu, đổ vào các sông, rồi theo dòng chảy lan ra biển. Trong tình huống đó, việc lấy mẫu hiện trường để phân tích thường chỉ có ý nghĩa hạn chế, bởi khối lượng lớn chất độc đã “biến mất” theo dòng nước, còn phần còn lại cũng nhanh chóng bị rửa trôi hoặc pha loãng.

Không chỉ những sự cố lớn, mà cả tình trạng ô nhiễm âm ỉ hàng ngày cũng là vấn đề nan giải: Nước thải từ các bể chứa quặng đuôi, đặc biệt vào mùa mưa, nhiều khi chưa qua xử lý hoặc xử lý không đạt chuẩn, chảy thẳng ra suối, sông. Hiện tượng rò rỉ nước thải độc hại qua đáy hoặc thành bể chứa, dù đã được lót vải địa kỹ thuật, nhưng theo thời gian dễ bị rách, biến dạng hoặc mất độ bền khi chịu sức nặng hàng ngàn tấn bùn thải.

Đáng chú ý, vẫn chưa có hoạt động đánh giá tính nguyên vẹn của lớp vải địa kỹ thuật sau khi bị vùi sâu hàng chục mét trong nhiều năm, cũng như thiếu quan trắc thường xuyên chất lượng nước ngầm quanh khu vực bể chứa.

Ông Sơn nhấn mạnh, hoá chất ngấm vào đất, vào mạch nước ngầm và lan truyền qua dòng sông ra biển là hiểm họa vô cùng lớn. Người dân sống quanh vùng mỏ, cũng như các cộng đồng hạ lưu, vốn chỉ dựa vào nguồn nước mặt và nước ngầm cho sinh hoạt, sẽ là đối tượng chịu tác động nặng nề nhất. Không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến sức khoẻ, mà ô nhiễm còn âm thầm đi vào chuỗi nông sản, thực phẩm, để lại hậu quả lâu dài.

“Chúng ta phải nhìn nhận thẳng thắn rằng, một khi sự cố đã xảy ra, mọi biện pháp xử lý chỉ mang tính khắc phục phần ngọn. Điều cần thiết hơn cả là phòng ngừa rủi ro, nâng cao tiêu chuẩn an toàn của công trình bể thải, và kiểm soát chặt chẽ hoạt động xử lý chất thải ngay từ đầu,” ông Sơn kết luận.

Truyền thông: Đưa luật thành ngôn ngữ dễ hiểu, gần gũi

Tại Toạ đàm, ông Đào Xuân Hưng, Tổng Biên tập Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường, chia sẻ vai trò trọng yếu của báo chí truyền thông chính sách trong việc đưa Luật Địa chất và Khoáng sản 2024 đến gần với cộng đồng. Vấn đề cốt thiết nhất là làm thế nào để truyền thông hiệu quả các quy định của Luật đi thẳng vào đời sống, mang lại hữu ích cho từng doanh nghiệp, từng hộ dân, từng công nhân mỏ.

Ông Hưng khẳng định: ngay sau khi Luật được ban hành, Tạp chí đã xác định đây là nhiệm vụ trọng tâm và triển khai đồng bộ nhiều hoạt động truyền thông. Trên mặt báo in, báo điện tử và mạng xã hội, Tạp chí xây dựng các chuyên trang, chuyên mục phân tích chi tiết điểm mới của Luật. Thay vì chỉ đăng tải văn bản, các bài viết được thể hiện dưới dạng infographic, video ngắn, toạ đàm trực tuyến để giúp ngôn ngữ pháp luật trở nên gần gũi, dễ nắm bắt.

Bên cạnh đó có, chuỗi toạ đàm và hội thảo truyền hình được phối hợp tổ chức cùng Cục Địa chất và Khoáng sản, với sự tham gia của chuyên gia, nhà khoa học, doanh nghiệp và đại diện địa phương. Đây là diễn đàn mở, nơi cộng đồng và doanh nghiệp có thể đặt câu hỏi, trao đổi thẳng thắn về những điểm còn khó khăn trong quá trình triển khai Luật.

Ngoài ra, phóng sự thực tế từ các vùng mỏ cũng được đẩy mạnh, để Luật không chỉ hiện diện qua văn bản, mà được minh chứng bằng đời sống hàng ngày: từ những hộ dân chịu tác động trực tiếp, đến các doanh nghiệp đang tìm cách cân bằng giữa khai thác và bảo vệ môi trường.

Ông Hưng nhấn mạnh, mục tiêu của báo chí không dừng lại ở việc phổ biến văn bản, mà là biến Luật thành công cụ thực tiễn. Khi luật pháp được truyền tải bằng hình thức dễ hiểu, gắn với câu chuyện của từng cộng đồng, từng người lao động, thì nó mới thực sự phát huy sức mạnh.

Ở góc độ rộng hơn, ông cho rằng truyền thông chính sách cũng chính là một kênh giám sát xã hội. Báo chí không chỉ giúp phổ biến luật, mà còn có nhiệm vụ phản ánh tiếng nói từ thực tiễn từ địa phương, từ doanh nghiệp, từ cộng đồng để cơ quan quản lý kịp thời điều chỉnh chính sách cho phù hợp. Đây là vòng tròn khép kín, giúp Luật không ngừng được hoàn thiện, và hơn hết, đi vào cuộc sống một cách bền vững.

Điểm mới đột phá: Phân quyền và minh bạch

Ở phần tiếp theo của Toạ đàm, bà Phạm Thị Thanh, Phó Trưởng phòng Pháp chế và Kiểm soát hoạt động địa chất khoáng sản (Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam), nhấn mạnh những điểm đổi mới mang tính đột phá của Luật Địa chất và Khoáng sản 2024, đặc biệt là cơ chế phân quyền và quy định về minh bạch, trách nhiệm giải trình.

Theo bà Thanh, một trong những chuyển biến rõ rệt nhất là cơ chế phân quyền mạnh mẽ hơn cho địa phương. Cụ thể, Chủ tịch UBND cấp tỉnh được trao quyền: Phê duyệt và điều chỉnh các khu vực cấm, tạm thời cấm hoạt động khoáng sản, bảo vệ những vùng nhạy cảm về môi trường hoặc có giá trị đặc biệt. Cấp, gia hạn, điều chỉnh, thu hồi giấy phép thăm dò, khai thác đối với một số nhóm khoáng sản, điển hình là khoáng sản nhóm III, IV. Phê duyệt các dự án đầu tư khai thác khoáng sản thuộc thẩm quyền, gắn liền với yêu cầu bảo vệ môi trường và quy hoạch phát triển tại chỗ.

Theo bà, cơ chế này giúp rút ngắn thời gian giải quyết thủ tục hành chính, đồng thời nâng cao trách nhiệm của địa phương trong quản lý tài nguyên. Tuy nhiên, đi kèm với phân quyền là yêu cầu bắt buộc phải nâng cao năng lực quản lý và giám sát tại chỗ, để đảm bảo việc thực thi đúng pháp luật và không phát sinh tiêu cực.

Bên cạnh phân quyền, Luật cũng đặt ra các quy định mạnh mẽ về minh bạch và trách nhiệm giải trình. Toàn bộ thông tin về quy hoạch, dự án, kết quả thăm dò, khai thác khoáng sản sẽ phải được công khai trên cổng thông tin điện tử của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Cục Địa chất và Khoáng sản, cũng như của địa phương.

Hệ thống dữ liệu quốc gia về địa chất và khoáng sản đang được xây dựng, theo hướng đồng bộ, thống nhất và ứng dụng công nghệ hiện đại. Đây sẽ là nền tảng quan trọng để quản lý minh bạch, cung cấp thông tin kịp thời, chuẩn xác cho cơ quan quản lý, doanh nghiệp và cộng đồng.

Đặc biệt, việc đấu giá quyền khai thác khoáng sản thay thế cơ chế “xin - cho” được coi là bước tiến lớn, giúp nâng cao tính cạnh tranh, công bằng và tối ưu hóa lợi ích cho Nhà nước.

Bà Thanh khẳng định: “Luật mới không chỉ đặt trách nhiệm vào cơ quan quản lý, mà còn buộc mọi tổ chức, cá nhân tham gia hoạt động khoáng sản phải chịu trách nhiệm giải trình về hành vi, quyết định của mình. Đây chính là chìa khoá để xây dựng một ngành khai khoáng minh bạch, công bằng và phát triển bền vững.”

Minh Thành - Đức Mậu