Ông Võ Xuân Hùng, Giám đốc Trung tâm Thông tin, dữ liệu biển và hải đảo quốc gia (Cục Biển và Hải đảo Việt Nam)

Phóng viên: Thưa ông, xin ông chia sẻ tổng quan về truyền thông rác thải nhựa đại dương hiện nay ở nước ta?

Ông Võ Xuân Hùng: Những năm gần đây, tại Việt Nam nhiều dự án lớn đã được triển khai theo hình thức hợp tác công - tư hoặc nguồn lực quốc tế, tập trung vào chủ đề “truyền thông nhựa” gắn với quản lý chất thải rắn và kinh tế tuần hoàn. Mục tiêu chung nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng và thay đổi hành vi tiêu dùng/vứt bỏ nhựa, thúc đẩy thu gom, phân loại tại nguồn và tái chế nhựa. Hoạt động truyền thông rác thải nhựa đại dương thường gồm:

Truyền thông đại chúng: Sử dụng các kênh truyền thông như báo chí, truyền hình, truyền thanh, mạng xã hội để truyền tải thông điệp về rác thải nhựa.

Truyền thông cộng đồng: Tổ chức các buổi nói chuyện, hội thảo, triển lãm để tuyên truyền về rác thải nhựa.

Truyền thông trực tuyến: Sử dụng các trang web, mạng xã hội, video để truyền tải thông điệp về rác thải nhựa.

Sử dụng hình ảnh, video, infographic: Sử dụng các hình ảnh, video, infographic để truyền tải thông điệp về rác thải nhựa sinh động và hấp dẫn.

Các dự án truyền thông về rác thải nhựa tại Việt Nam thường tập trung vào những chủ đề quen thuộc mang tính chiến lược, nhằm thay đổi nhận thức và hành vi cộng đồng như: Giảm thiểu rác nhựa sử dụng một lần: Hạn chế sử dụng túi nilon, ống hút nhựa, cốc nhựa, hộp xốp…; Thay đổi hành vi tiêu dùng nhựa: Hướng tới thói quen tiêu dùng bền vững, sử dụng túi vải, hộp đựng cá nhân, chọn sản phẩm không bao bì nhựa; Phân loại và tái chế rác nhựa tại nguồn: Hướng dẫn phân loại rác tại nguồn (hữu cơ - vô cơ - tái chế); Rác thải nhựa đại dương - tác động đến môi trường biển: Nâng cao nhận thức về hậu quả của rác nhựa với sinh vật biển, ngư nghiệp, du lịch biển

Giáo dục môi trường cho học sinh: Trách nhiệm nhà sản xuất (EPR - Extended Producer Responsibility, trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất) và vai trò doanh nghiệp.

Danh sách các công việc cần làm cho một “chiến dịch” tuyên truyền, truyền thông về rác thải nhựa đại dương với quy mô liên tỉnh gồm: Nghiên cứu và thu thập thông tin: Thông tin thực trạng rác thải nhựa tại các địa phương, đối tượng tạo ra rác, hành vi phổ biến, động cơ…, hạ tầng xử lý rác, thói quen, chính sách, mức độ sẵn sàng hợp tác từ các bên liên quan…

Lập kế hoạch: Xác định mục tiêu (nâng cao nhận thức, thay đổi hành vi, vận động chính sách…); xác định đối tượng mục tiêu (ngư dân, học sinh, doanh nghiệp ven biển, chính quyền…); chọn thông điệp chính; xây dựng khung thời gian chiến dịch; lập ngân sách và phân bổ nguồn lực; xác định đơn vị điều phối và các đối tác địa phương.

Triển khai thực hiện: Thực hiện sản xuất và phát hành nội dung truyền thông: video, infographic, radio spot, mạng xã hội, bài viết, báo chí, nội dung kịch bản truyền hình, tài liệu giáo dục cộng đồng, học đường,… Tổ chức các hoạt động truyền thông: Lễ phát động chiến dịch, hoạt động cộng đồng, tọa đàm, diễn đàn, tuyên truyền…

Phóng viên: Vậy truyền thông có vai trò như thế nào trong cuộc chiến chống rác thải nhựa đại dương thưa ông?

Ông Võ Xuân Hùng: 

Truyền thông chính là cầu nối giữa chính sách và hành động thực tiễn của cộng đồng. Trong những năm qua, nhờ truyền thông, nhận thức của người dân về tác hại của rác nhựa đã có nhiều chuyển biến tích cực. Tuy nhiên, để thay đổi hành vi một cách bền vững, chúng ta cần truyền thông không chỉ dừng ở việc “thông tin”, mà còn phải truyền cảm hứng, hướng dẫn hành động cụ thể và nhất là có khả năng cá nhân hóa thông điệp đến từng đối tượng.

Phóng viên: Theo ông, trí tuệ nhân tạo có thể đóng vai trò gì trong truyền thông bảo vệ môi trường biển nói chung và chống rác thải nhựa nói riêng?

Ông Võ Xuân Hùng: 

AI đang mở ra một “cuộc cách mạng” trong truyền thông môi trường. Thứ nhất, AI giúp phân tích hành vi người dùng trên mạng xã hội để từ đó tùy biến nội dung truyền thông phù hợp từng nhóm đối tượng,…ví dụ học sinh, ngư dân, doanh nghiệp, khách du lịch... Thứ hai, AI hỗ trợ tạo nội dung truyền thông số hấp dẫn hơn như video ngắn, đồ họa tương tác, chatbot tuyên truyền. Thứ ba, AI tích hợp với các nền tảng giám sát môi trường - từ ảnh vệ tinh, flycam đến cảm biến IoT - để phát hiện, cảnh báo sớm các điểm nóng về rác thải nhựa, từ đó truyền thông kịp thời.

Phóng viên: Xin ông cho biết một số ứng dụng AI trong truyền thông rác thải nhựa đại dương hiện nay?

Ông Võ Xuân Hùng:  Một số ứng dụng hiện nay, đó là:

Ứng dụng trong nghiên cứu và thu thập thông tin

Việc sử dụng công cụ AI trong giai đoạn "Nghiên cứu và thu thập thông tin" của chiến dịch truyền thông rác thải nhựa đại dương có thể giúp tiết kiệm thời gian, tăng độ chính xác và mở rộng phạm vi phân tích. Các nội dung có thể sử dụng công cụ AI để cung cấp thông tin bao gồm (tùy theo quy mô chiến dịch):

Phân tích mạng xã hội: Nắm được sự quan tâm của dư luận, xác định nhóm đối tượng mục tiêu. Công cụ AI gợi ý: Brandwatch, ChatGPT.

Phân tích văn bản, báo cáo, chính sách: Đọc, tổng hợp, rút gọn, tóm tắt các tài liệu dài, các báo cáo môi trường, phân tích chính sách liên quan đến rác thải nhựa tại địa phương, trích xuất thông tin chính; tóm tắt báo chí, truyền thông, phát hiện vụ việc rác thải nhựa đáng chú ý, ghi nhận dư luận địa phương,… Công cụ AI gợi ý: ChatGPT, Claude.

Tự động phát hiện điểm nóng: Với những công cụ AI chuyên sâu hơn, hỗ trợ phân tích hình ảnh từ vệ tinh/ flycam/ thực địa để phát hiện các điểm nóng rác nhựa ở bãi biển, cửa sông, cảng cá… nhận dạng và phân loại rác, ước tính diện tích, mật độ. Các công cụ AI này đòi hỏi người dùng có những chuyên môn phù hợp. Công cụ AI gợi ý: Google Earth Engine, Picterra.

Ứng dụng trong lập kế hoạch truyền thông: Một nội dung quan trọng trong lập kế hoạch truyền thông là xác định đối tượng mục tiêu và xây dựng thông điệp phù hợp. Trong bối cảnh hiện nay, khi công chúng đã bắt đầu "quen" với các thông điệp cũ về rác thải nhựa, các chiến dịch truyền thông hiệu quả cần khai phá chủ đề mới hơn, gắn với đời sống thực tế, công nghệ hoặc xu hướng, chính sách mới. Các chủ đề truyền thông về rác thải nhựa (hay môi trường nói chung) cần thay đổi theo thời gian để phù hợp với: Mức độ nhận thức của cộng đồng; Bối cảnh chính sách; Thách thức môi trường nổi bật; Xu hướng truyền thông - công nghệ.

Đây là thời điểm phát huy khả năng của AI, vai trò của AI trong xây dựng chủ đề truyền thông rác thải nhựa có thể là một hướng tiếp cận mới, hấp dẫn, giúp nâng cao hiệu quả, cá nhân hóa và lan tỏa các thông điệp. Công cụ AI gợi ý: ChatGPT, Claude, Gemini.

Ứng dụng trong triển khai thực hiện truyền thông: Trong giai đoạn này của chiến dịch truyền thông có thể sử dụng các công cụ AI hỗ trợ trong thực hiện sản xuất và phát hành nội dung truyền thông như: Sản xuất nội dung sáng tạo như viết văn, thơ, khẩu hiệu, tạo poster, meme, truyện tranh,… thiết kế hình ảnh, tạo video và hoạt hình. Công cụ AI gợi ý: ChatGPT, Copy.ai, DALL·E, Sora, Veo 3. Dịch thuật hay bản địa hóa các nội dung từ các ngôn ngữ khác nhau, tạo giọng đọc, lồng tiếng, mô phỏng âm thanh. Công cụ AI gợi ý: Google Translate, ChatGPT, DeepL. Trình diễn AI theo thời gian thực trong chiến dịch bằng cách xây dựng AI chatbot để có thể “trò chuyện” về các hậu quả của rác nhựa. Công cụ AI gợi ý: Dialogflow, Azure AI Bot Service.

Phóng viên: Xin ông chia sẻ một số hướng đi cụ thể mà Cục Biển và Hải đảo Việt Nam đang triển khai liên quan đến AI và truyền thông?

Ông Võ Xuân Hùng: 

Chúng tôi đang bước đầu ứng dụng AI theo 03 hướng chính: (1) Xây dựng nền tảng dữ liệu mở về rác thải nhựa kết hợp AI phân tích xu hướng, vùng trọng điểm; (2) Phối hợp với các tổ chức quốc tế và doanh nghiệp công nghệ để thử nghiệm các mô hình truyền thông ứng dụng AI - như hệ thống chatbot tuyên truyền tự động tại các điểm du lịch biển; (3) Đào tạo đội ngũ truyền thông chuyên sâu, có hiểu biết về công nghệ số và khả năng ứng dụng AI trong sản xuất nội dung lan tỏa xanh.

Phóng viên: Ông có kiến nghị gì để phát huy vai trò của AI trong công tác bảo vệ môi trường biển?

Ông Võ Xuân Hùng: 

Trước hết, cần có chính sách khuyến khích ứng dụng AI trong lĩnh vực môi trường. Thứ hai, là đẩy mạnh hợp tác công - tư giữa cơ quan quản lý, viện nghiên cứu, doanh nghiệp công nghệ và truyền thông. Cuối cùng, cần tăng đầu tư vào hạ tầng dữ liệu và chuyển đổi số cho ngành nông nghiệp, tài nguyên môi trường, trong đó có lĩnh vực biển và hải đảo. AI chỉ phát huy hiệu quả khi có dữ liệu và con người sẵn sàng vận hành.

Box: Là một công cụ mạnh mẽ, có khả năng cải thiện hiệu suất, tiết kiệm chi phí và tạo ra giá trị ở nhiều lĩnh vực; khả năng xử lý ngôn ngữ tự nhiên, hiểu, tạo văn bản, dịch ngôn ngữ, tổng hợp giọng nói, tra cứu thông tin, nhận dạng hình ảnh và video, phân tích lượng lớn dữ liệu để đưa ra dự đoán, việc áp dụng AI trong đời sống hiện nay đang phát triển mạnh mẽ và ngày càng phổ biến. Sử dụng AI trong xây dựng truyền thông rác thải nhựa đại dương là một sự cần thiết.

Tuy nhiên, AI cũng có những hạn chế mà người dùng cần biết khi sử dụng như AI không hiểu "ý nghĩa thật sự" như con người mà chỉ mô hình hóa xác suất theo dữ liệu; không có ý thức, cảm xúc, hoặc đạo đức; không có giá trị nội tại hay khả năng tự đánh giá hậu quả về mặt đạo đức nếu dữ liệu huấn luyện sai lệch, kết quả sẽ bị lệch theo ("garbage in, garbage out" - đầu vào là rác, đầu ra là rác).

Do vậy, AI không phải là sự thay thế cho con người, việc áp dụng AI cần được kiểm soát, minh bạch và có trách nhiệm, tránh lạm dụng. Việc sử dụng AI nên theo hướng AI hỗ trợ gợi ý, phân tích dữ liệu; con người đánh giá tính khả thi của nội dung, chủ đề, do AI gợi ý trên cơ sở văn hóa, chính trị và đưa ra quyết định cuối cùng.

Phóng viên: Trân trọng cảm ơn ông!

Hồng Minh (thực hiện)