Từ bao đời nay, con người sống dựa vào những quy luật của tự nhiên: Mùa màng theo chu kỳ, khí hậu theo vùng, tài nguyên theo địa lý. Nhưng giờ đây, những quy luật ấy đang bị đảo lộn. Khi nắng hạn kéo dài ở nơi vốn nhiều mưa, khi nước biển dâng làm xâm mặn đất canh tác, khi một cơn bão có thể cuốn trôi cả một nền kinh tế địa phương - thì rõ ràng, biến đổi khí hậu không còn là một nguy cơ viễn tưởng. Nó là thực tại, và nó đã, đang và sẽ thay đổi tất cả mọi quy luật mà chúng ta từng biết. Với những nhà quản lý, hoạch định chính sách hay các chuyên gia tư vấn, nhà dự báo đều có chung khuyến cáo tất cả chúng ta: “Nếu không thay đổi tư duy và cách làm, chúng ta sẽ bị bỏ lại phía sau - không chỉ bởi thiên tai, mà bởi chính sự chậm trễ trong phản ứng với biến động của thời đại”.

Hàng ngàn diện tích lúa vụ xuân ở Hà Tĩnh bị chìm ngập trong nước

Thay đổi các quy luật tự nhiên

Ở nước ta, tại các tỉnh khu vực Đồng bằng sông Cửu Long ghi nhận hiện tượng xâm nhập mặn sớm hơn và kéo dài hơn, khiến lịch thời vụ truyền thống không còn phù hợp. Ví dụ, ngay từ năm 2020, nước mặn đã xâm nhập vào sâu đến 130 km - sớm hơn gần 2 tháng so với chu kỳ bình thường - Đây cũng chỉ là 1 trong rất nhiều những minh chứng về sự thay đổi bất thường của tự nhiên mà chúng ta đã chứng kiến, trải qua và gánh chịu.

PGS.TS Mai Văn Khiêm đã đưa ra cảnh báo về hiện tượng thời tiết cực đoan

Hiện tượng rét vào tháng 5 ở miền Bắc hay nắng nóng kỷ lục vào đầu mùa mưa ở miền Trung là những biểu hiện rõ ràng của thời tiết phi quy luật. TS. Mai Văn Khiêm, Giám đốc Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia đã cho biết, những ngày qua, không khí lạnh đã và đang tác động đến khu vực Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. Trời chuyển lạnh vào đêm và sáng sớm, vùng núi cao có nơi xuống dưới 20 độ C. Riêng tại thủ đô Hà Nội, nhiệt độ thấp nhất ngày ghi nhận được vào ngày 25/5 là 20,6 độ C.

“Thực tế, mức nhiệt độ này trong tháng 5 không phải hiếm gặp và vẫn cao hơn mức nhiệt độ thấp nhất ngày từng ghi nhận là 16,5 độ C vào tháng 5/1981. Gần đây nhất, năm 2017, Hà Nội cũng từng ghi nhận mức nhiệt thấp nhất tháng 5 là 20,8 độ C”- TS. Mai Văn Khiêm thông tin!.

Thực tế những ngày qua đã cho thấy, mưa đặc biệt lớn dù chưa phải cao điểm mùa mưa. Trong 5 tháng đầu năm 2025, đặc biệt từ đầu tháng 5/2025, Bắc Bộ dù chưa vào giai đoạn cao điểm mùa mưa nhưng đã xuất hiện nhiều hiện tượng thời tiết nguy hiểm như dông, lốc, sét, mưa cường suất lớn. Trong đó, đợt mưa lớn giữa tháng 5 và từ đêm 22-26/5 vừa qua tại các tỉnh phía Đông Bắc, Việt Bắc, nhất là tại Lào Cai, Lai Châu, Bắc Kạn, Yên Bái, Quảng Ninh và Hà Tĩnh,... gây thiệt hại nặng nề. trong khi hầu khắp các địa phương đều giảm mưa, riêng tỉnh Hà Tĩnh xuất hiện mưa lớn so với lịch sử quan trắc trước đây. Lượng mưa ghi nhận trong 1 giờ đồng hồ lên tới 172 mm - hầu như chưa từng xuất hiện trong chuỗi số liệu quan trắc của cơ quan KTTV, không riêng tháng 5 mà suốt trong cả năm. Trên lưu vực sông Ngàn Sâu, Ngàn Phố (Hà Tĩnh) xuất hiện 1 đợt lũ lớn nhất cùng kỳ tháng 5 trong 30 năm qua.

Trận mưa bất thường ngày 25/5 đã gây ngập lớn trên diện rộng tại Cẩm Xuyên, Hà Tĩnh

Điều này cũng cho thấy thời tiết cực đoan ngày càng xảy ra nhiều hơn trong bối cảnh tác động của biến đổi khí hậu. Mưa lớn trong thời gian ngắn không chỉ mang tính chất cục bộ mà có thể xuất hiện ở nhiều khu vực. Ví dụ, ở TP. Hồ Chí Minh ngày 10/5 cũng đã xuất hiện mưa trên 127 mm trong vòng 1 giờ - một điều hiếm gặp tại đây. Những năm gần đây, mưa cực đoan xuất hiện nhiều nơi như ở Hà Nội, Đà Nẵng, Kiên Giang. Thậm chí vùng núi như: Hà Giang, Sơn La trước đây ít khi ngập nhưng nay lại thường xuyên hơn do dễ xảy ra khi mưa cường suất lớn.

TS. Mai Văn Khiêm cũng đưa ra cảnh báo, xác suất xuất hiện khí hậu ở mức trung bình này khoảng 80%. Còn lại 20% là khả năng vẫn có thể xuất hiện những hình thái thời tiết cực đoan như những năm El Nino/La Nina mạnh. Minh chứng chính là những đợt mưa lớn cực đoan tại Hà Tĩnh, TP Hồ Chí Minh vừa qua. Trước mắt, dự báo từ chiều và đêm 28/5 đến ngày 29/5, khu vực Bắc Bộ và tỉnh Thanh Hóa tiếp tục xuất hiện một đợt mưa lớn nữa. Các địa phương cần theo dõi các thông tin dự báo để chủ động các giải pháp ứng phó kịp thời với những nguy cơ có thể xảy ra như sạt lở, lũ quét ở vùng đồi núi, ngập lụt khu vực thấp trũng, đô thị. 

Cũng theo TS. Mai Văn Khiêm, nhìn chung, các đợt mưa vừa, mưa to có khả năng xuất hiện và tập trung nhiều trong thời kỳ từ tháng 6 - 8/2025 ở khu vực Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ, Tây Nguyên và Nam Bộ. Từ tháng 9/2025 đến cuối năm, các đợt mưa vừa, mưa to có xu hướng gia tăng ở khu vực Trung Bộ.

Mưa lớn làm vỡ đập Hà ở xã Thạch Ngọc, huyện Thạch Hà, Hà Tĩnh

Khi thời tiết cực đoan, gây bất ổn cũng đã kéo theo dòng chảy sông ngòi và quy luật thủy văn bị phá vỡ. Sông Mekong không còn tuân theo chu kỳ lũ - kiệt ổn định. Các đợt lũ chính vụ yếu đi, hoặc đến muộn, trong khi lũ trái mùa lại xuất hiện - gây bất ngờ và thiệt hại lớn cho người dân. Các dòng sông tại miền Trung Việt Nam có lưu lượng nước giảm mạnh vào mùa khô, nhưng lại lũ quét và sạt lở dữ dội khi mưa cực đoan xảy ra - minh chứng cho biến đổi chế độ mưa.

Và cũng khi các dòng chảy bị phá vỡ thì chu kỳ sinh học của hệ sinh thái bị đảo lộn. Nhiều loài thực vật và động vật thay đổi thời gian ra hoa, sinh sản hoặc di cư, gây ảnh hưởng đến chuỗi thức ăn và đa dạng sinh học. Ví dụ: Một số loài cá biển di chuyển lên phía Bắc hoặc xuống sâu hơn để tránh vùng nước ấm, làm thay đổi vùng đánh bắt truyền thống, ảnh hưởng sinh kế ngư dân.

Biến đổi khí hậu làm thay đổi môi trường sinh tồn của nhiều loại muỗi, vi khuẩn, virus. Ví dụ, sốt xuất huyết tăng cả ở những nơi trước đây hiếm xảy ra, do điều kiện nhiệt độ và ẩm độ thuận lợi kéo dài hơn. Cây trồng bị dịch bệnh lạ, do sự thay đổi về độ ẩm, nhiệt độ và quy luật mưa, khiến thuốc và phương pháp cũ không còn hiệu quả.

Cần công bằng xã hội trong thời đại khí hậu

Thực tế đã cho thấy, các hiện tượng thời tiết cực đoan như nắng nóng kéo dài, mưa lớn bất thường, bão mạnh, lũ quét và hạn hán. Không chỉ xuất hiện với tần suất dày hơn, các hiện tượng này còn mang theo sức tàn phá lớn hơn, gây thiệt hại nặng nề về người và của. Điều đáng nói là nhiều khu vực trước kia vốn ít bị ảnh hưởng giờ đây lại trở thành tâm điểm của rủi ro thiên tai. Trong khi đó, các chính sách phân bổ ngân sách phòng chống thiên tai, trợ giúp xã hội hay đầu tư hạ tầng thường vẫn dựa trên các mô hình phân vùng rủi ro cũ. Sự chậm trễ trong cập nhật thực tiễn khiến cho nhiều cộng đồng bị tổn thương không nhận được hỗ trợ tương xứng.

Biến đổi khí hậu đang thúc đẩy các nhà quản lý chuyển đổi cách tiếp cận trong việc phân bổ nguồn lực. Không thể tiếp tục “chia đều” hoặc “phân theo chỉ tiêu hành chính”, phân bổ ngân sách và các chính sách hỗ trợ cần được thiết kế theo nguyên tắc thích ứng - tức là linh hoạt điều chỉnh theo mức độ rủi ro, khả năng tổn thương và năng lực phục hồi của từng khu vực, từng nhóm dân cư.

Điều này đòi hỏi hệ thống quản lý nhà nước tiếp tục nâng cao năng lực phân tích dữ liệu, dự báo khí hậu, đồng thời thiết lập cơ chế phân bổ ngân sách và hỗ trợ xã hội mang tính động, có khả năng phản ứng nhanh với các thay đổi đột ngột từ thiên nhiên.

Khái niệm “công bằng xã hội” trong bối cảnh biến đổi khí hậu không thể chỉ dừng lại ở sự bình đẳng trong tiếp cận nguồn lực. Công bằng giờ đây còn phải bao hàm yếu tố “công lý khí hậu” - tức là việc bảo vệ những nhóm yếu thế trước các rủi ro mà họ không gây ra nhưng lại là những người hứng chịu hậu quả nặng nề nhất.

Ví dụ, người dân ven biển hay vùng núi cao - nơi chịu ảnh hưởng lớn của BĐKH thường là người dân nghèo, có khả năng, điều kiện thích ứng thấp. Nếu các chính sách không tính đến điều này, khoảng cách giàu nghèo, cơ hội phát triển sẽ ngày càng nới rộng. Thậm chí, BĐKH có thể trở thành “bẫy nghèo” mới nếu không có biện pháp can thiệp kịp thời.

Bối cảnh khí hậu mới đặt ra yêu cầu về một tư duy quản trị mới, từ bị động phản ứng sang chủ động phòng ngừa và thích ứng. Việc tích hợp yếu tố khí hậu vào kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội, quy hoạch hạ tầng, quy trình đánh giá nghèo đa chiều và các hệ thống an sinh xã hội là điều không thể trì hoãn.

Đồng thời, cần xây dựng cơ chế giám sát và đánh giá tác động của các chính sách phân bổ nguồn lực dưới góc nhìn công bằng khí hậu. Không phải cứ đầu tư nhiều là tốt, mà là đầu tư đúng nơi, đúng nhóm đối tượng cần thiết, vào đúng thời điểm rủi ro nhất.

Biến đổi khí hậu không còn là chuyện của tương lai xa, nó đã và đang diễn ra từng ngày, từng giờ quanh chúng ta. Những trận lũ lịch sử, đợt nắng nóng kỷ lục hay mùa màng thất bát không còn là hiện tượng hiếm hoi, mà đã trở thành “bình thường mới”. Trong bối cảnh đó, nếu cách phân bổ nguồn lực và đảm bảo công bằng xã hội vẫn đi theo lối mòn cũ, sẽ có hàng triệu người bị bỏ lại phía sau. 

Thiết nghĩ, đây là lúc nhà quản lý, nhà làm chính sách và toàn xã hội chúng ta cần nhìn lại: Ai đang chịu tổn thương nhiều nhất? Nguồn lực đang đến đúng nơi chưa? Và chúng ta đã thực sự công bằng trong thời đại khí hậu chưa? Trả lời được những câu hỏi này là bước đầu tiên để xây dựng một xã hội bền vững - nơi không ai bị lãng quên giữa dòng chảy dữ dội của biến đổi khí hậu.

Hồng Minh