Ngành nông nghiệp Việt Nam, dù đóng vai trò trụ cột của nền kinh tế và sinh kế nông thôn, vẫn đang phải đối mặt với những thách thức ngày càng gia tăng về môi trường và sức khỏe cộng đồng. Một tập quán gây hại còn phổ biến là đốt rơm rạ ngoài trời. Việc này giải phóng bụi mịn PM2.5, carbon dioxide (CO₂), methane (CH₄), nitrous oxide (N₂O) cùng nhiều khí nhà kính khác, góp phần gây ô nhiễm không khí, biến đổi khí hậu và nhiều bệnh lý hô hấp.

Chính sách và khởi động chương trình

Trước áp lực ngày càng lớn từ biến đổi khí hậu và ô nhiễm không khí, Chính phủ Việt Nam đã có những bước đi mạnh mẽ nhằm thay đổi cách thức sản xuất nông nghiệp. Luật Bảo vệ Môi trường 2020 là một dấu mốc quan trọng, trong đó quy định cụ thể về việc kiểm soát nguồn phát thải từ hoạt động nông nghiệp và quản lý phụ phẩm sau thu hoạch. Đặc biệt, Nghị định số 05/2025/NĐ-CP đã cụ thể hóa các biện pháp khuyến khích nông dân tận dụng phụ phẩm nông nghiệp thay vì đốt bỏ, đồng thời tạo hành lang pháp lý để các địa phương xây dựng mô hình canh tác xanh.

Những chính sách này không chỉ dừng lại ở khuyến khích, mà còn mở ra cơ chế hỗ trợ kỹ thuật và tài chính, giúp nông dân tiếp cận với giải pháp mới. Đây chính là nền tảng để Việt Nam từng bước thay đổi thói quen lâu đời, chuyển từ xử lý rơm rạ bằng cách đốt bỏ sang tái chế, tái sử dụng, qua đó giảm phát thải khí nhà kính và nâng cao hiệu quả kinh tế.

Trên cơ sở này, năm 2022, Chương trình Ô nhiễm Môi trường tại Việt Nam (EPP-VN) chính thức được triển khai. Chương trình do Liên minh Toàn cầu về Sức khỏe và Ô nhiễm (GAHP) chủ trì, với sự tài trợ từ Chính phủ Vương quốc Anh thông qua Cơ quan Phát triển Quốc tế Anh (UKAID/DEFRA). Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam (VACNE) giữ vai trò then chốt trong triển khai thực địa, bao gồm khảo sát, đánh giá hiện trạng và đề xuất giải pháp.

Điểm đáng chú ý là EPP-VN không chỉ là một dự án môi trường đơn lẻ, mà được thiết kế như một chương trình hợp tác đa ngành, đa cấp độ. Nó vừa gắn kết với các cam kết quốc tế của Việt Nam trong khuôn khổ Thỏa thuận Paris về biến đổi khí hậu, vừa phù hợp với mục tiêu Phát triển bền vững (SDGs) của Liên Hợp Quốc. Thông qua sự kết nối giữa các tổ chức quốc tế, cơ quan chính phủ, hội nghề nghiệp và cộng đồng nông dân, chương trình hướng đến việc tạo ra thay đổi mang tính hệ thống thay vì chỉ giải quyết vấn đề tại chỗ.

Chính vì vậy, EPP-VN được xem là bước đi chiến lược, phản ánh tầm nhìn dài hạn: không chỉ giảm thiểu tác động tiêu cực từ đốt rơm rạ, mà còn xây dựng nền móng cho nông nghiệp xanh, tuần hoàn và có khả năng phục hồi. Đây cũng là minh chứng cho thấy Việt Nam không đứng ngoài cuộc trong nỗ lực toàn cầu chống ô nhiễm và biến đổi khí hậu, mà còn sẵn sàng chia sẻ, nhân rộng mô hình cho các quốc gia có điều kiện tương tự.

Năm nhóm hành động chính (2022- 2025)

Trong giai đoạn 2022-2025, Chương trình EPP-VN xác định và triển khai năm nhóm hành động trọng tâm. Đây là khung chiến lược nhằm tạo ra tác động đồng bộ, từ nghiên cứu khoa học đến thay đổi hành vi cộng đồng và định hình chính sách.

Lập bản đồ các điểm nóng về đốt ngoài trời. Hoạt động này tập trung vào việc khảo sát thực địa và thu thập dữ liệu về các khu vực có tình trạng đốt rơm rạ phổ biến. Bản đồ các điểm nóng giúp cơ quan chức năng và nhà nghiên cứu hình dung được quy mô, tần suất và mức độ nghiêm trọng của vấn đề. Đây cũng là cơ sở để xây dựng kế hoạch can thiệp ưu tiên, lựa chọn địa bàn thí điểm, đồng thời giám sát mức độ cải thiện sau khi áp dụng giải pháp.

Xây dựng cơ sở dữ liệu khoa học về tác động của đốt rơm rạ. Không chỉ ghi nhận hiện trạng, chương trình còn tạo dựng một hệ thống dữ liệu khoa học chuẩn mực, bao gồm các thông số về khí thải, bụi mịn, tác động sức khỏe cộng đồng và ảnh hưởng đến đất, nước, không khí. Cơ sở dữ liệu này là nền tảng để các nhà hoạch định chính sách và chuyên gia y tế đưa ra quyết định chính xác, đồng thời tạo bằng chứng thuyết phục trong các diễn đàn quốc tế về nỗ lực giảm phát thải của Việt Nam.

Nghiên cứu, thử nghiệm và thúc đẩy giải pháp thay thế bền vững. Đây là nhóm hành động quan trọng nhất, nhắm tới việc cung cấp lựa chọn cụ thể cho nông dân thay vì chỉ khuyến nghị. Các mô hình như trồng nấm từ rơm rạ, ủ phân hữu cơ, sản xuất thức ăn chăn nuôi, chế phẩm vi sinh xử lý rơm đã được thí điểm và chứng minh hiệu quả. Việc thử nghiệm nhiều giải pháp khác nhau cũng giúp xác định mô hình phù hợp với từng vùng sinh thái và điều kiện kinh tế - xã hội, từ đồng bằng sông Cửu Long đến miền Bắc.

Truyền thông, nâng cao nhận thức và đào tạo nông dân. Một yếu tố quyết định thành công là sự thay đổi nhận thức và thói quen của cộng đồng nông dân. Vì vậy, EPP-VN tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo và chiến dịch truyền thông trực tiếp tại địa phương. Hơn 600 nông dân ở 6 tỉnh đã tham gia, bước đầu hình thành lực lượng nông dân nòng cốt sẵn sàng áp dụng và lan tỏa giải pháp. Song song đó, truyền thông đại chúng được sử dụng để đưa vấn đề ra công chúng, giúp xã hội nhìn nhận đúng đắn hơn về tác hại của đốt rơm rạ.

Hỗ trợ phát triển chính sách và nhân rộng mô hình. Khi các mô hình thí điểm chứng minh hiệu quả, chương trình tập trung vào việc chuyển hóa kết quả nghiên cứu thành chính sách. Điều này đảm bảo tính bền vững và tạo điều kiện để các địa phương nhân rộng. Đồng thời, EPP-VN tìm kiếm cơ hội hợp tác quốc tế, chia sẻ kinh nghiệm với các quốc gia như Indonesia, Bangladesh, Myanmar, Philippines. Đây không chỉ là sự lan tỏa mô hình của Việt Nam, mà còn góp phần khẳng định vai trò của Việt Nam trong mạng lưới toàn cầu ứng phó với ô nhiễm nông nghiệp.

Năm nhóm hành động này không chỉ giải quyết vấn đề rơm rạ bị đốt bỏ, mà còn tạo ra một chuỗi giá trị mới cho phụ phẩm nông nghiệp, thúc đẩy sự tham gia của nhiều bên và định hình con đường phát triển nông nghiệp bền vững cho Việt Nam.

EPP-VN không chỉ nhằm giảm thiểu những rủi ro trước mắt về môi trường và sức khỏe, mà còn góp phần đặt nền móng cho một nền nông nghiệp có khả năng phục hồi, thích ứng tốt hơn với biến đổi khí hậu. Với sự hỗ trợ phù hợp, canh tác bền vững ở Việt Nam hoàn toàn khả thi và thậm chí trở thành lựa chọn được ưa chuộng của nông dân. Kết quả của chương trình cũng mở ra cơ hội hợp tác quốc tế, tạo ra mạng lưới các quốc gia cùng hướng đến mục tiêu chung là phát triển nông nghiệp xanh, sạch và bền vững. 

Kết quả thực tiễn

Sau hơn ba năm triển khai (2022-2025), Chương trình EPP-VN đã ghi nhận nhiều kết quả quan trọng, thể hiện tác động rõ rệt từ cấp hộ gia đình nông dân đến cộng đồng và thậm chí mở ra giá trị lan tỏa quốc tế.

Tận dụng phụ phẩm thay thế đốt bỏ. Tại nhiều địa phương, đặc biệt là An Giang và các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long, các mô hình tận dụng rơm rạ đã cho thấy hiệu quả rõ rệt: (1) Trồng nấm: Rơm rạ vốn bị coi là phế thải nay trở thành nguyên liệu sản xuất có giá trị. Việc trồng nấm không chỉ tạo thêm nguồn thu nhập mà còn góp phần giảm diện tích rơm rạ bị đốt bỏ. (2) Ủ phân hữu cơ: Kết hợp với chế phẩm sinh học, rơm rạ được phân hủy nhanh hơn (chỉ 14-15 ngày so với vài tháng thông thường), bổ sung dinh dưỡng hữu cơ cho đất, từ đó giảm nhu cầu phân bón hóa học. (3) Thức ăn chăn nuôi: Rơm rạ xử lý bằng công nghệ sinh học trở thành nguồn thức ăn bổ sung cho gia súc, gia cầm, vừa tiết kiệm chi phí vừa giảm thiểu lãng phí tài nguyên.

Hiệu quả kinh tế cho nông dân. Một trong những minh chứng rõ nét là trường hợp của ông Nguyễn Thanh Hà, nông dân ở An Giang. Trước kia, ông thường xuyên đốt rơm sau thu hoạch. Sau khi được đào tạo từ chương trình, ông đầu tư hơn 200 triệu đồng xây dựng 8 nhà kính trồng nấm, có hỗ trợ một phần từ dự án. Kết quả, mỗi tháng ông thu nhập khoảng 24 triệu đồng, gấp đôi so với canh tác lúa truyền thống. Không chỉ riêng ông Hà, hàng ngàn nông dân từ Bắc chí Nam tham gia chương trình đều ghi nhận mức tăng thu nhập rõ rệt, minh chứng rằng mô hình bền vững không chỉ mang ý nghĩa môi trường mà còn đem lại lợi ích kinh tế trực tiếp.

Nhờ áp dụng chế phẩm sinh học trong xử lý rơm rạ, đất nông nghiệp được cải thiện độ màu mỡ nhờ bổ sung vi sinh và dinh dưỡng tự nhiên. Tại Đồng bằng sông Cửu Long, nông dân ghi nhận lợi nhuận tăng thêm trung bình 4 triệu đồng/ha, đồng thời giảm lượng hóa chất bảo vệ thực vật. Giảm thiểu phát thải khí nhà kính, đặc biệt là bụi mịn PM2.5 và carbon đen, từ đó góp phần cải thiện chất lượng không khí.

Chương trình đã trực tiếp đào tạo và tuyên truyền cho hơn 600 người dân tại 6 tỉnh, giúp nông dân hiểu rõ tác hại của đốt rơm rạ và lợi ích của việc tận dụng phụ phẩm. Quan trọng hơn, EPP-VN tạo ra sự thay đổi trong tư duy và hành động: từ chỗ nghi ngại, nhiều hộ nông dân đã chủ động nhân rộng mô hình, xem rơm rạ là nguồn lợi thay vì gánh nặng.

Không chỉ dừng lại ở phạm vi Việt Nam, EPP-VN còn được đánh giá là mô hình điển hình có thể nhân rộng sang các quốc gia đang đối mặt với tình trạng tương tự. 12 quốc gia, trong đó có Indonesia và Bangladesh, được xác định có thể học hỏi và áp dụng mô hình này. Hội nghị EPP-VN năm 2024 tại Hà Nội đã trở thành diễn đàn để các quốc gia châu Á và châu Phi trao đổi, tiếp nhận kinh nghiệm từ Việt Nam.

Kết quả thực tiễn của EPP-VN không chỉ cho thấy những con số tích cực về giảm phát thải, cải thiện đất đai, tăng thu nhập mà quan trọng hơn là tạo ra sự chuyển đổi tư duy căn bản của người nông dân. Khi họ thấy được lợi ích cụ thể, mô hình bền vững trở thành lựa chọn ưu tiên, từ đó thúc đẩy quá trình thay đổi lâu dài và có khả năng nhân rộng.

Để nhân rộng kết quả, tháng 11/2024, GAHP đã tổ chức Hội nghị EPP-VN tại Hà Nội, quy tụ các nhà nghiên cứu, nhà hoạch định chính sách và nông dân từ nhiều địa phương. Hội nghị đánh giá những tiến bộ đạt được và thảo luận việc áp dụng mô hình tại nhiều quốc gia châu Á và châu Phi như Bangladesh, Myanmar, Philippines. Bà Maria Paola Lia - Giám đốc Điều hành GAHP nhấn mạnh: “Việt Nam đã thể hiện cam kết mạnh mẽ đối với bảo vệ môi trường thông qua chính sách quốc gia và tham gia các chương trình môi trường của Liên Hợp Quốc. Chúng tôi xin cảm ơn Bộ Môi trường, Thực phẩm và Nông thôn Anh (DEFRA) đã tài trợ và hợp tác trong sáng kiến này. Các giải pháp thay thế cho việc đốt nương rẫy sẽ góp phần giúp Việt Nam đạt được mục tiêu phát triển bền vững”.

Góc nhìn và triển vọng

Trong tiến trình hướng tới nông nghiệp bền vững, SOS Môi Trường là một trong những tổ chức đồng hành tích cực, đặc biệt ở mảng truyền thông và kết nối cộng đồng. Ông Phạm Văn Sơn - Giám đốc SOS Môi Trường nhận định: “Việt Nam đang đứng trước cơ hội lớn để thay đổi căn bản thói quen canh tác. Nếu trước đây, rơm rạ bị coi là thứ bỏ đi thì nay, nhờ các mô hình tận dụng như trồng nấm, chế biến thức ăn chăn nuôi hay sản xuất phân hữu cơ, phụ phẩm nông nghiệp đã trở thành nguồn tài nguyên quý giá. SOS Môi Trường không chỉ hỗ trợ truyền thông, mà còn đồng hành cùng nông dân để họ tiếp cận công nghệ mới, qua đó thấy được lợi ích cụ thể trong đời sống hằng ngày”.

Ông Phạm Văn Sơn

Ông Sơn cũng nhấn mạnh rằng một mình nông dân không thể giải quyết triệt để vấn đề nếu thiếu sự phối hợp từ chính quyền, nhà khoa học, doanh nghiệp và tổ chức xã hội. Chỉ khi hình thành được chuỗi liên kết từ nghiên cứu - chính sách - sản xuất - tiêu thụ, mô hình nông nghiệp bền vững mới thực sự đi vào cuộc sống. Đây cũng chính là tinh thần mà EPP-VN theo đuổi: biến khoa học thành hành động, biến thí điểm thành thay đổi hệ thống.

Từ những kết quả bước đầu, có thể thấy EPP-VN không chỉ giúp giảm thiểu ô nhiễm và rủi ro sức khỏe, mà còn đặt nền móng cho một nền nông nghiệp có khả năng phục hồi, thích ứng với biến đổi khí hậu. Khi lợi ích kinh tế song hành cùng lợi ích môi trường, người nông dân sẽ chủ động tham gia, mở rộng mô hình và từ đó tạo động lực lan tỏa.

Hơn thế nữa, với sự hỗ trợ từ GAHP, VACNE, SOS Môi Trường, cùng cam kết chính trị mạnh mẽ của Chính phủ, Việt Nam đang chứng minh khả năng trở thành hình mẫu trong khu vực và thế giới về phát triển nông nghiệp xanh, sạch và bền vững. Đây không chỉ là lợi ích trước mắt, mà còn là con đường tất yếu để nền nông nghiệp Việt Nam phát triển ổn định, cạnh tranh và hài hòa với mục tiêu bảo vệ sức khỏe cộng đồng cũng như môi trường toàn cầu.

Hồng Minh