Nhìn lại một năm với rất nhiều sự kiện bất ổn về thời tiết, thiên tai. Nhưng ở đâu đó, vẫn có nhiều người dân còn thờ ơ, đứng ngoài cuộc với những gì đã, đang và sắp diễn ra khi biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt. Vì vậy, hiểu đúng để hành động, nhận biết để phòng tránh đúng luôn là một trong những yếu tố quan trọng giúp giảm thiểu thiệt hại xảy ra.

PGS, TS. Mai Văn Khiêm 

Một bức tranh khái quát về thiên tai và những thông điệp cảnh báo đã được PGS, TS. Mai Văn Khiêm - Giám đốc Trung tâm Dự báo Khí tượng thuỷ văn Quốc gia chia sẻ với phóng viên, Tạp chí TN&MT xin trân trọng giới thiệu đến bạn đọc ngay sau đây!

PV: Thưa ông, năm 2024 là một năm được đánh giá có nhiều thiên tai bất thường, thiệt hại về người và tài sản vượt quá tầm kiểm soát. Xin ông điểm lại một số loại thiên tai đã xảy ra ở nước ta trong năm?

PGS, TS. Mai Văn Khiêm:

Năm 2024 - Một năm chịu tác động của nhiều hình thái thiên tai, trong đó nửa đầu năm 2024 chịu ảnh hưởng của hiện tượng El Nino, tình hình thiên tai ở nước ta có nhiều diễn biến phức tạp, trong đó đáng chú ý là tình trạng khô hạn, thiếu mưa và nắng nóng kéo dài. Từ tháng 01 đến tháng 5/2024, nhiệt độ trung bình ở hầu hết các khu vực trên cả nước đều cao hơn so với trung bình nhiều năm (TBNN) từ 0,5-1,5^oC. Riêng trong tháng 4/2024 tại khu vực Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ nhiệt độ cao hơn từ 3,1-3,6^oC, tại 110/186 trạm quan trắc trên cả nước đã ghi nhận giá trị nhiệt độ cao nhất ngày vượt giá trị lịch sử, đặc biệt tại Đông Hà (Quảng Trị) nhiệt độ ngày 28/4/2024 đo được là 44,0^oC, đây là giá trị cao nhất từ năm 1976 đến nay tại Quảng Trị. Khu vực Tây Nguyên và Nam Bộ cũng đã xuất hiện nắng nóng và nắng nóng gay gắt kéo dài trong tháng 4/2024. Ở miền Đông Nam Bộ nắng nóng đã kéo dài liên tục trong 70 ngày (từ ngày 08/3-16/5), trong đó nắng nóng diện rộng ở Nam Bộ kéo dài 47 ngày (từ ngày 29/3-14/5)

Đáng chú ý, xâm nhập mặn tại khu vực Nam Bộ trong mùa khô năm 2023-2024 đã đến sớm và gay gắt hơn TBNN và trong năm 2022-2023. Các đợt xâm nhập mặn trong thời gian vừa qua đã gây ra tình trạng thiếu nước ngọt cục bộ tại một số khu vực chưa có điều kiện tiếp cận nguồn cấp nước tập trung tại một số tỉnh ven biển.

Trong 2 tháng tháng 6 -7/2024 là thời điểm đầu mùa mưa chính ở Bắc Bộ, Nam Bộ và Tây Nguyên, mưa diễn ra ở nhiều nơi, trong đó đáng chú ý là tổng lượng mưa ở Bắc Bộ trong tháng 6 và 7/2024 phổ biến cao hơn so với trung bình nhiều năm cùng thời kỳ từ 20 đến 60%. Đặc biệt, một số trạm quan trắc đã cho lượng mưa rất lớn so với cùng kỳ. Mưa lớn gây ra tình trạng ngập úng diện rộng tại các tỉnh miền núi phía Bắc và Trung du đồng bằng Bắc bộ.

Tháng 8/2024 là một tháng có nhiều điều bất thường, nền nhiệt trung bình cả nước tháng 8/2024 đạt 28.3 cao nhất trong chuỗi số liệu lịch sử quan trắc được. Trong cả tháng 8/2024 không xuất hiện cơn bão/ATNĐ nào trên Biển Đông, nếu tính từ năm 1963 tới giờ thì chỉ có 05 năm là 1980, năm 1985, năm 1988 mà tháng 08 không xuất hiện bão/ANTĐ xuất hiện trên Biển Đông và tính cả tháng 8/2024 thì như vậy từ năm 1963 tới giờ mới có 06 năm tháng 8 không xuất hiện bão/ATNĐ trên Biển Đông.

Sang tháng 9, nước ta phải đối mặt với mưa, lũ và bão lớn lịch sử ở Bắc Bộ. Trong đó, bão số 3 (tên quốc tế Yagi) là cơn bão mạnh, dị thường, có sức tàn phá rất lớn cả về người và tài sản. Đây là một trong những đợt thiên tai nghiêm trọng, khốc liệt nhất trong nhiều năm qua ở Bắc Bộ; xảy ra gần như đồng thời các loại hình thiên tai đặc biệt nguy hiểm (bão rất mạnh, lũ lớn, đặc biệt lớn; lũ quét, sạt lở đất, ngập lụt xảy ra trên diện rộng); tác động, ảnh hưởng nặng nề đến hầu hết các hoạt động kinh tế xã hội, thiết chế hạ tầng từ vùng biển đến đồng bằng, trung du và miền núi.

Từ đầu tháng 10 đến nay, xuất hiện liên tục nhiều cơn bão trên Biển Đông, thậm chí có cơn đạt cấp bão rất mạnh (14, 15) những hầu hết đều suy yếu trên biển hoặc có tác động không đáng kể đến đất liền nước ta.

PV: Trong bối cảnh thời tiết, thiên tai có nhiều diễn biến phức tạp, nhiệm vụ của công tác Khí tượng thủy văn ngày một đặc biệt quan trọng. Xin ông cho biết một số kết quả nổi bật mà ngành Khí tượng thuỷ văn đã đạt được trong thời gian qua (3 năm gần đây)?

PGS, TS. Mai Văn Khiêm:

Trong những năm gần đây, Tổng cục Khí tượng thuỷ văn Quốc gia đã chú trọng tăng cường công tác dự báo, cảnh báo sớm, dài hạn với các mục tiêu cụ thể là tăng thời hạn dự báo, ban hành bản tin sớm hơn và đưa ra các cảnh báo về tác động của các loại hình thiên tai để các cơ quan phòng chống thiên tai và người dân có thêm thời gian chuẩn bị, thời gian xây dựng kế hoạch sớm ứng phó thiên tai. Vấn đề này đã được cụ thể hóa bằng Quyết định số 18/2021/QĐ-TTg ngày 22/4/2021 của Thủ tướng Chính phủ quy định về dự báo, cảnh báo, truyền tin thiên tai và cấp độ rủi ro thiên tai. Trong ứng phó thiên tai, việc chung tay hành động sớm giữa các Bộ, ban, ngành, địa phương trên quy mô lớn có thể làm được và hiệu quả trước thiên tai, giúp người dân được hỗ trợ sớm, nhanh hơn, giảm thiểu thiệt hại trước thiên tai.

Hiệu quả mang lại từ các bản tin dự báo, cảnh báo sớm, dài hạn là rất lớn. Ví dụ như đợt xâm nhập mặn kỷ lục vào mùa khô 2019-2020 được đánh giá là khốc liệt nhất từ trước đến nay. Nhưng nhờ thông tin cảnh báo sớm, dài hạn về hạn mặn, nhất là Thủ tướng Chính phủ, Phó Thủ tướng Chính phủ đã tổ chức các hội nghị và chỉ đạo các bộ, ngành, địa phương tập trung triển khai cụ thể các phương án phòng chống, khắc phục nên kết quả là thiệt hại của đợt xâm nhập mặn 2020 chỉ bằng 1/10 so với các năm hạn mặn lớn trước đây.

PV: Cơn bão Yagi (cơn bão số 3 năm 2024) đã đi vào lịch sử và gây ra nhiều tổn thất về người và của cho người dân khu vực miền núi phía Bắc. Là một trong những lãnh đạo đã đồng hành và xuyên suốt hành trình của cơn bão, ông nhận thấy giá trị lịch sử nào đã bị vượt qua trong các đợt thiên tai xảy ra trong năm 2024 thưa ông?

PGS, TS. Mai Văn Khiêm:

Cường độ bão tăng rất nhanh (trong 48 giờ cường độ bão tăng 8 cấp), khi đổ bộ vào khu vực Quảng Ninh - Hải Phòng gió vùng tâm bão mạnh cấp 13-14, giật cấp 16-17.

Duy trì cấp siêu bão trong thời gian dài và là cơn bão mạnh nhất trong 30 năm trên Biển Đông và trong 70 năm qua trên đất liền.

Thời gian lưu bão trên đất liền kéo dài (12 giờ).

Hoàn lưu bão gây mưa lớn toàn Bắc Bộ và Thanh Hóa (26 tỉnh, thành phố), trong đó 83/84 trạm đo lượng mưa cao hơn 4-6 lần so với trung bình nhiều năm trong 10 ngày đầu tháng 9 (có nơi mưa trên 700mm).

Xuất hiện lũ lớn, đặc biệt lớn trên diện rộng (hầu hết các sông vượt mức báo động 3), trong đó lũ lịch sử xuất hiện trên 07 tuyến sông (sông Thao, sông Đáy, sông Cầu, sông Ninh Cơ, sông Kinh Môn, sông Gùa, sông Trà Lý); mực nước sông Hồng tại Hà Nội gần mức báo động 3, cao nhất trong 20 năm gần đây.

Sạt lở đất, lũ ống, lũ quét xảy ra tại hầu hết các tỉnh miền núi và trung du Bắc Bộ, nhất là các tỉnh Lào Cai, Yên Bái, Cao Bằng,….

Bão số 3 (bão Yagi, từ 3 - 8/9/2024) là cơn bão mạnh nhất trong 30 năm qua trên biển Đông và trong 70 năm qua trên đất liền. Bão có nhiều đặc điểm chưa từng có tiền lệ, là cơn bão có cường độ rất mạnh, sức tàn phá rất lớn, thời gian lưu bão trên đất liền kéo dài, phạm vi ảnh hưởng rất rộng; hoàn lưu bão gây mưa lớn diện rộng toàn Bắc Bộ và Thanh Hóa. 

Thống kê cho thấy, đây là một trong những đợt thiên tai nghiêm trọng, khốc liệt chưa từng có trong rất nhiều năm qua ở Bắc Bộ, là trận lũ lớn nhất kể từ năm 1971 trên toàn bộ lưu vực đồng bằng sông Hồng, sông Thái Bình; xảy ra gần như đồng thời các loại hình thiên tai đặc biệt nguy hiểm (bão rất mạnh, lũ lớn, đặc biệt lớn; ngập lụt và lũ quét, sạt lở đất, ngập lụt xảy ra trên diện rộng); tác động, ảnh hưởng nặng nề đến hầu hết các hoạt động kinh tế xã hội, thiết chế hạ tầng từ vùng biển đến đồng bằng, trung du và miền núi.

PV: Vậy nguyên nhân nào dẫn tới tình trạng thiên tai xảy ra với mức độ nghiêm trọng như vậy, thưa ông?

PGS, TS. Mai Văn Khiêm: Nguyên nhân khiến thiên tai ngày càng nghiêm trọng, như đầu năm đến nay có nhiều bão mạnh trên thế giới nhưu Geami, Yagi, Krathon hay Helence, Milton,…có thể được giải thích bởi một số yếu tố khí hậu và môi trường sau đây:

Hiện tượng ENSO: Năm 2024 là năm chuyển pha nóng (El Nino) sang trạng thái trung tính và gần đạt ngưỡng La Nina, quá trình chuyển pha quan sát được sếp vào chuyển pha nhanh nên đốt nóng và mất cân bằng nhiệt ẩm đại dương đang diễn ra mạnh mẽ góp phần làm tăng nguồn cung cấp năng lượng cho sự hình thành và phát triển của các cơn bão nhiệt đới.

Biến đổi khí hậu: Sự nóng lên toàn cầu do biến đổi khí hậu làm tăng nhiệt độ của cả đại dương và khí quyển. Khi nước biển ấm lên, nó cung cấp nhiều hơi nước và năng lượng hơn cho các hệ thống thời tiết, dẫn đến việc hình thành nhiều bão mạnh hơn và cường độ của các cơn bão này cũng tăng lên.

Chúng ta đã chứng kiến sự bất thường về nhiệt độ trung bình toàn cầu từ đầu năm đến nay (tháng 1 đến tháng 8/2024) cao hơn 0,70°C so với mức trung bình giai đoạn 1991-2020, nhiều khả năng năm 2024 sẽ là năm ấm nhất năm được ghi nhận và khi nhiệt độ tăng lên thì các cơn bão mạnh cũng gia tăng. Điều này đã được đề cập tới trong Báo cáo đánh giá biến đổi khí hậu lần thứ 6 (Sixth Assessment Report AR6) của Ban Liên Chính phủ về BĐKH (IPCC): Trong tương lai số lượng các cơn bão mạnh tăng, chẳng hạn như loại bão ở ngưỡng  CAT 4-5 (tốc độ gió lớn hơn 200 km/h) tức là những cơn bão có cường độ mạnh trên cấp 17 sẽ gia tăng.

Một số nghiên cứu công bố mới đây tại Mỹ cho thấy, hiện tượng nóng lên toàn cầu là nguyên nhân khiến các cơn bão nhiệt đới xảy ra với cường độ mạnh hơn và tần suất nhiều hơn. Theo nghiên cứu này, nhiệt độ bề mặt đại dương ấm lên khiến lượng hơi nước trong khí quyển gia tăng, khiến các cơn bão mạnh lên về cường độ. Như đã biết, mức tăng nhiệt độ toàn cầu 1 độ C hiện nay đã khiến sức tàn phá của bão tăng trung bình khoảng 40%. Trong khi đó, hiện tượng "tăng nhanh cường độ", cũng đang trở nên phổ biến hơn.

PV: Hiện nước ta đang có những hạn chế gì mà ông nhận thấy trong việc ứng phó với thiên tai trong năm vừa qua, thưa ông?

PGS, TS. Mai Văn Khiêm: Theo các báo cáo tổng kết công tác Phòng chống thiên tai những năm qua cho thấy:

Phương tiện, trang thiết bị phục vụ công tác ứng phó thiên tai, cứu hộ cứu nạn còn thiếu và yếu chưa đáp ứng được yêu cầu đặt ra, nhất là khi xảy ra tình huống thiên tai ở vùng sâu, vùng xa, trong điều kiện thời tiết phức tạp như gió bão, mưa lũ lớn, sạt lở chia cắt.

Khả năng chống chịu cơ sở hạ tầng nói chung, nhất là nhà dân, công trình phòng, chống thiên tai, cơ sở hạ tầng còn thấp trước sức tàn phá của bão, lũ; hệ thống giao thông thường xuyên xảy ra sạt lở, ngập sâu, chia cắt,… hệ thống điện, viễn thống bị ảnh hưởng trong lúc bão, lũ.

Công tác cảnh báo, dự báo đã nâng cao được chất lượng, đã thực hiện dự báo từ sớm, từ xa, cơ bản sát tình hình, tuy nhiên dự báo mưa cường suất lớn còn hạn chế, các thông tin tính toán hiện nay chưa xác định được chính xác cường độ mưa lớn trong thời đoạn ngắn và khu trú được lượng mưa đến từng điểm/vị trí. Chưa có bản đồ nguy cơ sạt lở đất lũ quét tới từng thôn, bản để người dân biết cũng như phục vụ công tác di dời, sắp xếp dân cư, công tác chỉ đạo ứng phó. Nguyên nhân do nguồn lực đầu tư cho hệ thống theo dõi, giám sát, trang thiết bị, công nghệ phục vụ công tác dự báo còn hạn chế, chưa tương xứng.

PV: Vậy theo ông các ngành, chính quyền địa phương cần phải làm những gì để hạn chế rủi ro thiên tai trong tương lại?

PGS, TS. Mai Văn Khiêm: Thường xuyên theo dõi, cảnh giác khi có cảnh báo thiên tai, trong thời gian có cảnh báo mưa lớn, đặc biệt cần lưu ý khi khu vực đang sinh sông có thông tin cảnh báo lũ quét, sạt lở đất với các mức độ khác nhau thông qua hệ thống http://luquetsatlo.nchmf.gov.vn/. Qua hệ thống này cho biết có thể biết được nguy được thể hiện rõ trên bản đồ thông qua các màu sắc để cảnh báo các cấp độ nguy cơ lũ quét, sạt lở đất.

Thực hiện việc rà soát các khu vực có nguy cơ cao, vị trí xung yếu về lũ quét, sạt lở đất để khuyến cáo người dân để chủ động phòng, tránh.

Cần đặc biệt lưu ý những thay đổi bất thường xảy ra quanh khu vực sinh sống như các vết rạn nứt tường, sườn đồi, núi, mặt đất có hiện tượng phồng, rột bất thường; nước phun ra từ mặt đất tại nhiều vị trí mới. Hàng rào, tường chắn, cột điện, cây cối bị nghiêng hoặc di chuyển.

Chú ý các âm thanh lạ, sự thay đổi của dòng nước, nếu nước đang từ trong chuyển sang đục thì đây cũng là một dấu hiệu về lũ quét hoặc sạt lở đất thượng nguồn. Cần tuân thủ các hướng dẫn, chỉ đạo của địa phương và cơ quan chỉ đạo các cấp.

Nhà nước cần tập trung đầu tư hệ thống công nghệ cảnh báo sớm, nhất là phát triển mô hình hiện đại, công nghệ số, cảnh báo thông tin từ thiên tai, tự nhiên. Tăng cường hợp tác quốc tế và chia sẻ dữ liệu ở các nước. Tận dụng công nghệ tiên tiến các nước song phương và đa phương, đưa dữ liệu của Việt Nam vào mô hình hiện đại nhất của các nước trên thế giới. Đồng thời, ứng dụng các phương tiện, hiện đại trong việc truyền tin trong đó truyền tin dễ hiểu, nhanh nhất dễ nhất đến các đối tượng người dân; đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao cho ngành ngành khí tượng thủy văn.

Linh Minh Thanh (thực hiện)