Lũ trái mùa – dấu hiệu biến đổi khí hậu rõ ràng

Thông thường, mùa mưa lũ ở miền Trung diễn ra từ khoảng tháng 9 đến tháng 11 hằng năm. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, mưa lớn bất thường đã xảy ra từ tháng 4, tháng 5 hoặc kéo dài sang tháng 12. Lũ trái mùa không chỉ khiến người dân trở tay không kịp mà còn phá vỡ mọi kế hoạch sản xuất nông nghiệp, sinh hoạt, thậm chí ảnh hưởng đến các công trình thủy lợi, thủy điện vốn được thiết kế theo chu kỳ lũ cũ.

Điều này không còn là hiện tượng đơn lẻ mà là hệ quả trực tiếp của biến đổi khí hậu khi thời tiết trở nên khó dự đoán hơn, cực đoan hơn. Điều đó đồng nghĩa với việc những hệ thống cảnh báo và phòng chống thiên tai truyền thống vốn dựa trên kinh nghiệm dân gian hay mô hình thời tiết cũ không còn đủ hiệu quả.

Mưa lũ trái mùa gây thiệt hại nặng nề cho sản xuất nông nghiệp của tỉnh Quảng Bình là điều bất thường của thời tiết

Hiện nay, việc dự báo thời tiết tại Việt Nam chủ yếu dựa vào mô hình truyền thống và dữ liệu khí tượng khu vực. Tuy nhiên, tốc độ biến đổi của khí hậu đang vượt xa khả năng cập nhật của những mô hình này. Bên cạnh đó, cảnh báo lũ hiện vẫn được đưa ra với thời gian khá ngắn, độ chi tiết thấp và đôi khi không đến được người dân vùng sâu, vùng xa kịp thời.

Ở nhiều nơi, người dân vẫn chủ yếu dựa vào kinh nghiệm truyền đời để đoán biết mưa lũ. Nhưng khi quy luật thiên nhiên thay đổi, những kinh nghiệm ấy trở nên lạc hậu và nguy hiểm. Lũ đến đột ngột trong đêm, kèm theo lốc xoáy, sạt lở đất khiến nhiều người thương vong, tài sản bị cuốn trôi chỉ trong vài giờ.

Đơn cử như, ảnh hưởng của bão số 1, trên địa bàn tỉnh Quảng Bình vừa qua, đã có mưa vừa đến mưa to, ghi nhận 4 trường hợp mất tích đã gây thiệt hại nghiêm trọng về người và tài sản. Theo thông tin cập nhật ngày 13/6/2025, mưa lũ trái mùa do ảnh hưởng của bão số 1 đã gây thiệt hại nặng nề tại tỉnh Quảng Bình, đặc biệt là ở huyện Minh Hóa. Ngoài ra, mưa lũ cũng đã gây ngập úng nghiêm trọng, làm hơn 18.700 ha lúa và hoa màu bị ngập, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế của người dân địa phương.

Lực lượng chức năng cùng người dân kiểm tra tình hình mưa, lũ, hỗ trợ chuyển đồ cho các hộ dân 

Nguyên nhân lũ lụt trái mùa

Lũ lụt trái mùa tại miền Trung có thể do nhiều nguyên nhân kết hợp: Biến đổi khí hậu; Sự thay đổi của khí hậu toàn cầu dẫn đến hiện tượng thời tiết cực đoan, như mưa lớn kéo dài, xảy ra bất thường trong năm; Tác động của con người, việc khai thác rừng đầu nguồn, xây dựng công trình thủy điện không đồng bộ, lấn chiếm lòng sông, xây dựng hạ tầng không phù hợp đã làm giảm khả năng thoát lũ tự nhiên của các con sông, suối; Hệ thống cảnh báo còn hạn chế, hệ thống dự báo và cảnh báo thiên tai hiện nay chủ yếu dựa vào mô hình khí tượng truyền thống, chưa cập nhật kịp thời với diễn biến thời tiết thực tế, đặc biệt là đối với các hiện tượng thời tiết cực đoan, bất thường.

Hệ thống cảnh báo thiên tai hiện nay

Hiện nay, hệ thống cảnh báo thiên tai tại Việt Nam chủ yếu được tổ chức theo mô hình các cấp độ: cấp quốc gia, cấp tỉnh, cấp huyện và cấp xã. Mô hình dự báo hiện nay chủ yếu dựa vào dữ liệu lịch sử và mô hình khí tượng truyền thống, hệ thống cảnh báo có thể chưa đồng bộ được kết nối chặt chẽ giữa các cấp, các ngành và các địa phương, dẫn đến việc triển khai ứng phó chưa hiệu quả. Các địa phương, đặc biệt là vùng sâu, vùng xa, thiếu trang thiết bị, phương tiện và nhân lực để triển khai công tác cảnh báo và ứng phó thiên tai.

Mưa lớn liên tục đã khiến nhiều điểm bị ngập lụt tại Quảng Bình 

Cần thay đổi hệ thống cảnh báo linh hoạt và hiện đại hơn

Để nâng cao hiệu quả công tác cảnh báo và ứng phó thiên tai, cần thực hiện một số giải pháp như: Ứng dụng công nghệ hiện đại: Sử dụng công nghệ viễn thám, trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data) để nâng cao độ chính xác của dự báo thời tiết và cảnh báo thiên tai; Thường xuyên cập nhật dữ liệu khí tượng, thủy văn và tình hình thực tế để đưa ra cảnh báo sớm và chính xác; Xây dựng các mô hình dự báo chi tiết cho từng khu vực, đặc biệt là các vùng có nguy cơ cao như miền Trung; Tăng cường hệ thống truyền tin khẩn cấp tại các vùng sâu, vùng xa nơi dễ bị cô lập và tổn thương nhất; Giáo dục cộng đồng về thích ứng biến đổi khí hậu, không chỉ dừng ở ứng phó mà còn phải có kỹ năng sống chung với thiên tai.

Lũ lụt trái mùa là một trong những hiện tượng thiên tai ngày càng phổ biến tại miền Trung Việt Nam, đe dọa nghiêm trọng đến tính mạng và tài sản của người dân. Để giảm thiểu thiệt hại và nâng cao hiệu quả công tác phòng chống thiên tai, cần phải cải tiến hệ thống cảnh báo và ứng phó thiên tai, từ việc nâng cao năng lực dự báo, tăng cường truyền thông, cải thiện cơ sở hạ tầng đến tăng cường hợp tác quốc tế. Chỉ khi có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp, các ngành và cộng đồng, chúng ta mới có thể ứng phó hiệu quả với những thách thức do biến đổi khí hậu mang lại.

Có lẽ đã đến lúc các cơ quan quản lý chuyên môn và chính người dân cần nhìn lại công tác cảnh báo thiên tai, biến đổi khí hậu, khi mà những hiện tượng dị biến của tự nhiên ngày càng nhiều hơn.

Theo các chuyên gia, chúng ta phải ghi nhận một thực trạng thời tiết thay đổi bất thường, không đúng với mọi quy luật đã từng có và với tần suất xảy ra nối nhau, rõ ràng hiểm họa thiên tai nặng nề không lường trước được sẽ ngày càng tăng lên.

Về lâu dài, các bộ ngành liên quan cũng cần có sự thay đổi trong định hướng quy hoạch, tổ chức xử lý phòng chống thiên tai. Bởi lẽ một khi thời tiết dị biến bất thường, những nguy cơ ảnh hưởng về chế độ canh tác, thu hoạch của người nông dân, đánh bắt nuôi trồng về ngư nghiệp, cũng có thể xảy ra; cần có kế hoạch, chương trình dự phòng, hỗ trợ hợp lý và cấp thiết. Yêu cầu chuẩn bị tốt hơn về cây giống, vật nuôi,… theo đó, thật sự là những bài toán đầu tư chiều sâu cần thiết cho các vùng đất nông nghiệp và chuyên canh nông lâm sản.

Biến đổi khí hậu đang làm thay đổi bức tranh thiên tai tại Việt Nam. Hiện tượng lũ lụt trái mùa ở miền Trung không còn là cá biệt mà đã trở thành dấu hiệu rõ rệt cho thấy chúng ta phải từ bỏ lối tư duy ứng phó bị động. Đã đến lúc các bộ, ngành cần cùng nhau xây dựng một hệ sinh thái quản lý rủi ro thiên tai hiện đại, lấy con người và khả năng thích ứng làm trung tâm, thay vì chỉ tập trung vào công trình kỹ thuật hay đối phó sau khi thiên tai xảy ra.

Việc thay đổi tư duy quy hoạch, tổ chức và hành động hôm nay sẽ quyết định khả năng sống sót, phát triển và thịnh vượng của các thế hệ tương lai tại miền Trung nói riêng và Việt Nam nói chung.

Sỹ Tùng