Vườn Di sản ASEAN Lò Gò Xa Mát (Tây Ninh)

Bảo tồn các di sản thiên nhiên phong phú

Các Vườn di sản ASEAN (AHP) được định nghĩa là “các khu bảo tồn có tầm quan trọng khu vực trong việc bảo tồn toàn bộ các hệ sinh thái đặc trưng của khu vực ASEAN”. Các khu này được thiết lập nhằm nâng cao nhận thức, niềm tự hào, bảo tồn và thụ hưởng các di sản thiên nhiên phong phú của ASEAN thông qua mạng lưới các khu bảo tồn của khu vực, tạo ra sự hợp tác giữa các nước ASEAN trong việc bảo tồn di sản thiên nhiên chung.

Các Vườn di sản ASEAN góp phần quan trọng trong bảo tồn nguồn gen, đảm bảo sử dụng bền vững các hệ sinh thái, duy trì các khu vực tự nhiên có giá trị văn hóa, giáo dục và nâng cao nhận thức về bảo tồn ĐDSH của người dân các nước ASEAN. Việc hợp tác quản lý trong mạng lưới Vườn di sản ASEAN cho thấy nhiều kết quả tích cực hơn cho công tác bảo tồn hiệu quả.

Ở khu vực, Trung tâm ĐDSH ASEAN (ACB) là thư ký Chương trình Vườn di sản ASEAN, có vai trò hỗ trợ các nước thành viên ASEAN thúc đẩy việc thành lập, đề cử và công nhận các AHP. Các Vườn di sản ASEAN bao gồm các khu bảo tồn/vườn quốc gia trên cạn và biển, sẽ được lựa chọn bởi các tiêu chí: Tính toàn vẹn (đầy đủ) về sinh thái: Phải thể hiện bởi quá trình sinh thái tự nhiên và có khả năng tự tái sinh/phục hồi dưới các tác động tối thiểu của con người; tính đại diện: AHP phải bao gồm tính đa dạng về các hệ sinh thái hoặc tính đại diện của loài hay là điển hình của khu vực ASEAN; tính tự nhiên: AHP phải là hoặc phần lớn là trong điều kiện tự nhiên. Có thể là rừng thứ sinh hoặc việc hình thành các rạn san hô được phục hồi bởi quá trình tự nhiên và quá trình này vẫn tiếp tục; tầm quan trọng cho bảo tồn: Khu BTTN lựa chọn là AHP thì phải được công nhận có ý nghĩa khu vực về tầm quan trọng của việc bảo tồn hoặc giá trị các loài, hệ sinh thái hoặc nguồn gen. Nó tạo ra hoặc thúc đẩy nhận thức về tầm quan trọng của tự nhiên, ĐDSH và quá trình sinh thái. Nó phản ánh tính tự nhiên và bị biến mất nếu điều kiện tự nhiên biến mất; tính hợp pháp/pháp lý: AHP của mỗi quốc gia phải được nhận dạng, xác định và chỉ định bởi Luật hoặc bất kỳ một công cụ pháp lý nào được chấp nhận bởi chính quốc gia đó. Biên giới của các khu này phải được xác định và việc sử dụng nó trước hết nên như là một khu bảo tồn; kế hoạch Quản lý khu bảo tồn (đã được chính quyền địa phương phê duyệt) AHP phải có kế hoạch quản lý đã được phê duyệt bởi chính quyền; tính xuyên biên giới: Các khu vực này có thể đóng vai trò là nguồn dinh dưỡng, vật chất và hỗ trợ cho các loài (đặc biệt là các loài di cư) của khu vực. Cả quá trình sinh thái và nguồn tài nguyên thiên nhiên đều góp phần cho việc duy trì các loài hoặc hệ sinh thái và thường vượt xa các biên giới tự nhiên; tính độc đáo: AHP có thể có những đặc tính đặc biệt mà không thể nhìn thấy ở nơi khác; khu bảo tồn có ý nghĩa dân tộc học: Khu này có thể nổi bật bởi mối liên hệ hài hòa giữa văn hóa và tính sinh thái của khu vực; có tầm quan trọng về giá trị ĐDSH và tính nguy cấp: Các khu vực này có thể là nơi ở của các loài động, thực vật có tầm quan trọng và nguy cấp.

Ba mục tiêu chiến lược của Chương trình Vườn di sản ASEAN gồm: Xây dựng các thỏa thuận giữa các Vườn di sản ASEAN và các bên liên quan nhằm bảo tồn những khu vực được ưu tiên bảo vệ để giải quyết các mối đe dọa đối với ĐDSH; tăng cường năng lực của các cơ quan quản lý Vườn di sản ASEAN nhằm thúc đẩy nhận thức về bảo tồn và tiếp cận cộng đồng thông qua xây dựng năng lực, kết nối mạng lưới khu vực và trao đổi kinh nghiệm, tham quan, học tập; thu hút sự tham gia của cộng đồng địa phương. 

Để triển khai các mục tiêu này, các Vườn di sản ASEAN của Việt Nam xây dựng kế hoạch quản lý, phương án quản lý rừng bền vững; nâng cao năng lực của các ban quản lý, cán bộ và các bên liên quan khác; triển khai các công cụ và phương pháp giám sát, đánh giá tại các Vườn di sản; tăng cường sự tham gia của cộng đồng địa phương; xây dựng tài chính bền vững cho các Vườn di sản,... 

Việc hợp tác quản lý trong mạng lưới Vườn di sản ASEAN sẽ giúp tăng quyền tiếp cận tri thức truyền thống và khai thác bền vững của cộng đồng địa phương đối với tài nguyên thiên nhiên. Cùng với đó, tăng cường sự tham gia của cộng đồng địa phương thông qua các chương trình phát triển sinh kế; thu hút các nguồn tài trợ cho Vườn di sản ASEAN; cải thiện năng lực quản trị Vườn di sản và phù hợp với các mục tiêu đề ra của Khung ĐDSH toàn cầu Côn Minh - Montreal.

Là quốc gia có số lượng Vườn di sản ASEAN được công nhận nhiều nhất Đông Nam Á, đến nay Việt Nam có 12 khu vực được công nhận là Vườn di sản ASEAN, gồm: Vườn Quốc gia Hoàng Liên (Lào Cai, Lai Châu), Vườn Quốc gia Ba Bể (Bắc Kạn), Vườn Quốc gia Vũ Quang (Hà Tĩnh), Vườn Quốc gia Bái Tử Long (Quảng Ninh), Khu bảo tồn Ngọc Linh (Kon Tum), Vườn Quốc gia Chư Mom Ray (Kon Tum), Vườn Quốc gia Kon Ka Kinh (Gia Lai), Vườn Quốc gia U Minh Thượng (Kiên Giang), Vườn Quốc gia Bidoup - Núi Bà (Lâm Đồng), Vườn Quốc gia Lò Gò - Xa Mát (Tây Ninh), Vườn Quốc gia Côn Đảo (Bà Rịa - Vũng Tàu) và Vườn Quốc gia Bạch Mã (Thừa Thiên - Huế). Việc trở thành quốc gia có nhiều Vườn di sản ASEAN nhất khu vực thể hiện nỗ lực của Việt Nam trong công tác bảo tồn ĐDSH, góp phần nâng cao vai trò và uy tín của Việt Nam.

Thực hiện kết nối các Vườn di sản ASEAN của Việt Nam 

Pháp luật Việt Nam hiện hành đã có nhiều quy định cụ thể về nhiệm vụ, giải pháp quản lý, BVMT di sản thiên nhiên. Trong đó, Luật BVMT năm 2020 có 39 điều, Nghị định số 08/2022/NĐ-CP có 43 điều, Thông tư 02/2022/TT-BTNMT có 20 điều quy định trực tiếp về vấn đề này.

Trong năm 2024, Vụ Hợp tác quốc tế được giao chủ trì, phối hợp với các đơn vị liên quan thuộc Bộ TN&MT thực hiện Nhiệm vụ “Kết nối các Vườn di sản ASEAN của Việt Nam, giai đoạn 2023 - 2025 theo chương trình Hành động quốc gia về ĐDSH”. Nhiệm vụ giúp liên kết, xây dựng mạng lưới, chia sẻ thông tin giữa các Vườn di sản ASEAN của Việt Nam; cụ thể hóa Luật BVMT năm 2020 và Nghị định của Chính Phủ trong việc tăng cường năng lực cho quản lý và BVMT các di sản thiên nhiên; thúc đẩy mạnh mẽ việc thực hiện các cam kết quốc tế về bảo tồn thiên nhiên và ĐDSH trong thập kỷ mới (2021- 2030); chia sẻ quyền và lợi ích của các bên liên quan trong bảo tồn và sử dụng bền vững ĐDSH theo định hướng phát triển bền vững.

Theo lộ trình đến năm 2025, Việt Nam đặt mục tiêu có thêm 3 Vườn di sản ASEAN, phù hợp với mục tiêu đã đề ra trong Chiến lược ĐDSH đến năm 2030, tầm nhìn năm 2050. Theo đó, Cục Bảo tồn thiên nhiên và ĐDSH, phối hợp với Vụ Hợp tác quốc tế sẽ tham mưu cho Bộ TN&MT tiếp tục hoàn thiện hướng dẫn các địa phương lập hồ sơ tham gia Vườn di sản ASEAN; hướng dẫn kỹ thuật về quản lý BVMT, thiên nhiên. Trong năm nay, Bộ TN&MT sẽ ban hành thông tư về quy trình kiểm kê, quan trắc ĐDSH và thông tư hướng dẫn quy định kỹ thuật để các địa phương, VQG triển khai. Bộ cũng đang nghiên cứu, ban hành tiêu chí đánh giá quản lý môi trường, di sản thiên nhiên với các địa phương, thành lập mạng lưới AHP Việt Nam và xây dựng quy chế hợp tác để trao đổi kinh nghiệm giữa các chuyên gia, đánh giá hiệu quả quản lý khu bảo tồn.

Các vườn quốc gia và khu bảo tồn cần tích hợp quy chế BVMT với kế hoạch bảo tồn rừng bền vững. Đồng thời, các đơn vị này cần tiếp tục đánh giá công tác quản lý môi trường và tài nguyên thiên nhiên, cập nhật thông tin vào cơ sở dữ liệu quốc gia về ĐDSH. Việc giám sát cần được thực hiện để kịp thời ngăn chặn các hành vi vi phạm pháp luật, đặc biệt trong lĩnh vực lâm nghiệp, thủy sản, ĐDSH, đất đai và phải báo cáo lên các cơ quan liên quan.

PHƯƠNG CHI
Nguồn: Tạp chí Tài nguyên và Môi trường số 1+2 năm 2025