Ghi nhận trong thay đổi hành vi sử dụng nhựa ở một số địa phương

Việc nâng cao nhận thức, thay đổi hành vi trong sử dụng, phân loại chất thải nhựa do Cục Biển và Hải đảo Việt Nam cùng với Tổ chức Quốc tế về bảo tồn thiên nhiên (WWF) đã và đang được cộng đồng ghi nhận là tạo được hiệu ứng lan tỏa, không chỉ thông qua việc hỗ trợ xây dựng các văn bản hướng dẫn, thực hiện những chính sách ưu tiên mà còn góp phần nâng cao nhận thức và thay đổi hành vi đối với chất thải nhựa.

Phát huy vai trò của đoàn thể

Tại Đồng Hới (Quảng Bình), chương trình đã hỗ trợ Hội Liên hiệp Phụ nữ TP. Đồng Hới xây dựng và thực hiện thí điểm Đề án “Giảm thiểu sử dụng túi nilong” tại chợ Đồng Hới, với nhiều hoạt động, bao gồm: Nâng cao nhận thức, trách nhiệm và thúc đẩy hành động tích cực của cán bộ, hội viên phụ nữ thành phố nói chung và phụ nữ tiểu thương nói riêng trong việc giảm thiểu sử dụng túi nilong để chung tay thực hiện nếp sống văn minh đô thị.

Phụ nữ Đồng Hới chung tay hành động để giảm nhựa

Thực hiện thí điểm Đề án “Giảm thiểu sử dụng túi nilong” tại Chợ Đồng Hới nhằm bước đầu nâng cao nhận thức và thay đổi hành vi cho tiểu thương và khách hàng về giảm thiểu sử dụng túi nilong dùng 1 lần.

Tuyên truyền nâng cao nhận thức, sự hiểu biết của tiểu thương, nhân dân và du khách về tác hại của việc sử dụng túi nilon dùng 1 lần trên mức cần thiết gây nhiều tác động tiêu cực đến môi trường hiện nay.

Phát huy vai trò, trách nhiệm, sự đoàn kết của cán bộ, hội viên phụ nữ trong việc tổ chức và vận động hội viên hưởng ứng, thực hiện mô hình, hoạt động do Hội phát động. Các hoạt động được tổ chức với hình thức phong phú, thiết thực, phù hợp với tình hình, điều kiện của các cấp Hội, đồng thời cần có sự phối hợp chặt chẽ của các cơ quan đơn vị trên địa bàn thành phố, vận động được đông đảo nhân dân và du khách tham gia thực hiện.

Giám đốc Quốc gia của WWF - Việt Nam, ông Văn Ngọc Thịnh, cho biết: “Với mục tiêu không còn rác thải nhựa trong thiên nhiên vào năm 2030, WWF-Việt Nam hoan nghênh sự tham chỉ đạo và cam kết của chính phủ Việt Nam nói chung, của TP. Đồng Hới nói riêng trong các hoạt động giảm thiểu rác thải nhựa, bảo vệ môi trường và hệ sinh thái biển. Chúng tôi tin rằng sự quyết tâm chỉ đạo và nỗ lực của chính quyền địa phương, cùng sự chỉ đạo và ủng hộ của chính quyền trung ương cũng như sự tham gia tích cực của người dân thành phố Đồng Hới sẽ là những yếu tố quan trọng nhất mang đến sự thành công của dự án, tạo tiền đề xây dựng thành phố Đồng Hới trở thành một Đô thị giảm nhựa trong thời gian không xa”.

Hội LHPN trao giỏ đi chợ cho hội viên để giảm thiểu rác thải túi nilon

Tại Phú Yên, Hội Liên hiệp Phụ nữ huyện Sơn Hoà, chương trình đã hỗ trợ nguồn lực để Hội Liên hiệp tổ chức một chuỗi hoạt động tại địa phương trong tháng 5, 6/2022. Cụ thể, Chi hội “Văn minh - Môi trường xanh -sạch - đẹp” đã được thành lập tại thôn Phú Hữu, xã Suối Bạc với 50 hội viên. 50/50 hội viên, phụ nữ đã phân loại rác thải sinh hoạt tại hộ gia đình và đào hố rác khu vực sau nhà ở với kích thước chiều sâu và chiều rộng khoảng từ 60 đến 100cm (tùy vị trí đào hố); tận dụng các loại ván gỗ, tôn để làm nắp đậy. Không những vậy, nhiều hộ gia đình hội viên, phụ nữ chủ động trồng cây xanh và hoa các loại trong khuôn nhà ở; giữ gìn vệ sinh khu vực công cộng, hai bên tuyến đường ở khu dân cư. Bên cạnh đó, các hội nghị truyền thông về tác hại của rác thải nhựa và phân loại rác thải sinh hoạt tại hộ gia đình cũng được tổ chức tại xã Suối Bạc và tại huyện Sơn Hoà.

Tại Phú Quốc, Chương trình đã phối hợp với Thành đoàn TP. Phú Quốc tổ chức tập huấn “Trại làm phim - Kể chuyện bằng hình ảnh" nhằm năng cao năng lực cho Thành đoàn cũng như 60 Đoàn viên thanh niên và các thầy cô giáo đến từ 3 trường THPT trên địa bàn thành phố Phú Quốc. Thông qua buổi tập huấn, các Đoàn viên đã được cung cấp những kiến thức bổ ích về thực trạng rác thải nhựa tại Phú Quốc, tác động của rác thải nhựa nói chung. Lớp tập huấn đã trang bị cho các học viên kỹ năng để kể lại những hoạt động, hành động giảm nhựa và những hoạt động công tác Đoàn-Hội và phong trào thanh niên tại trường học bằng những câu chuyện hình ảnh theo hình thức đoạn phim ngắn (video), xử lý dữ liệu hình ảnh/video làm công tác truyền thông tại đơn vị. Cuối khoá tập huấn, 09 video đã được thực hiện hoàn chỉnh, với hình thức thể hiện sáng tạo, nội dung truyền tải những thông điệp sâu sắc về hành động giảm nhựa.

Cũng tại Phú Quốc, không chỉ thành đoàn, chương trình đã phối hợp với Hội văn học nghệ thuật (từ tháng 5-6/2023) thực hiện một chương trình nâng cao năng lực truyền thông về chủ đề ô nhiễm nhựa thông qua cuộc thi ảnh cùng chủ đề. Chương trình được thiết kế để giúp các thành viên của Hiệp hội có cơ hội hiểu thêm về vấn đề rác thải nhựa ở Phú Quốc. Trong thời gian ngắn, chương trình đã thu hút được nhiều sự quan tâm với gần 50 bài dự thi. Các tác phẩm ảnh cũng được trưng bày triển lãm tại khu vực thu hút đông dân cư, và khách du lịch, nhằm tuyên truyền cho khách du lịch cần bảo vệ, xây dựng hình ảnh Phú Quốc - Đảo Ngọc không rác thải nhựa.

Hình ảnh đẹp của phụ nữ Hà Tĩnh 

Tại TP. Hà Tĩnh, trong tháng 7/2023, Chương trình đã phối hợp với Thành đoàn tổ chức tập huấn truyền thông "Kể chuyện bằng hình ảnh" cho các Đoàn viên thanh niên đến từ các trường THPT trên địa bàn. Lớp tập huấn trang bị cho các học viên những kỹ năng để kể lại những hoạt động, hành động giảm nhựa bằng những câu chuyện hình ảnh theo hình thức đoạn phim ngắn (video), xử lý dữ liệu hình ảnh/video làm công tác truyền thông. Thông qua các sản phẩm video tại tập huấn, hoạt động đã giúp đẩy mạnh công tác tuyên truyền, vận động và giáo dục đoàn viên, thanh thiếu niên nâng cao nhận thức về giảm thiểu rác thải nhựa. Đồng thời, phát huy vai trò của các tổ chức cơ sở Đoàn, thể hiện rõ vai trò, trách nhiệm, từ đó hình thành ý thức trong đoàn viên về giảm thiểu rác thải nhựa, bảo vệ môi trường sống.

Ghi nhận và đánh giá

Nhìn chung, các nhóm đối tượng truyền thông mà chương trình hướng đến đã thay đổi nhận thức tích cực liên quan đến chủ đề ô nhiễm nhựa đại dương. Các cơ quan quản lý từ trung ương đến địa phương nhìn chung đã nhận định tình trạng báo động về rác thải nhựa và đã triển khai thực hiện các bước đi đúng hướng trong việc thúc đẩy các chính sách quản lý chất thải và giải quyết ô nhiễm nhựa. Bên cạnh đó, dù kiến thức chuyên sâu còn hạn chế nhưng phần lớn người dân đã dần nhận thức được tác hại ô nhiễm nhựa. Đây phần nào là kết quả thu được sau các phong trào, hoạt động tuyên truyền của các bộ, ban, ngành, tổ chức chính trị xã hội cùng những nỗ lực truyền thông của các cơ quan báo chí và các tổ chức phi chính phủ tại Việt Nam.

Thông điệp truyền thông được lan tỏa

Trong thời gian vừa qua, nhiều chương trình, phong trào, chiến dịch, sự kiện truyền thông đã được tổ chức với quy mô và hình thức đa dạng, tiếp cận nhiều nhóm công chúng mục tiêu với các thông điệp tiếp cận ở nhiều khía cạnh khác nhau. Tất cả các hoạt động đã tạo hiệu ứng tích cực, thu hút sự chú ý đối với phong trào chống rác thải nhựa tổng thể trên toàn quốc.
Nhiều hoạt động truyền thông trước đây chỉ tập trung vào một vài nhóm nhỏ như người tiêu dùng, thanh niên hoặc được lan toả qua các cấp chính quyền địa phương, nhưng hiện nay đã có sự phối hợp và triển khai các chương trình truyền thông tổng lực, tiếp cận nhiều đối tượng cùng lúc bằng chiến lược đa kênh, tiếp cận đông đảo cộng đồng người dân hơn.
Mục tiêu thay đổi hành vi sử dụng nhựa luôn đòi hỏi nỗ lực và hành động quyết liệt từ nhiều bên liên quan, với các hoạt động truyền thông kết hợp tác động trực tiếp và gián tiếp, tạo hiệu ứng nhiều chiều. Trong thời gian qua, các hoạt động truyền thông được thực hiện song song với việc triển khai các mô hình và biện pháp can thiệp cụ thể tại từng địa phương đã tạo từ đó hình thành sự cộng hưởng giữa các hoạt động với hiệu quả cao hơn.

Việc bảo vệ môi trường biển, bảo vệ đa dạng sinh học là vấn đề cấp bách cần được chú trọng hiện nay. Trong bối cảnh đó, truyền thông đại chúng không ngừng lên tiếng, truyền tải những thông tin cảnh báo mạnh mẽ về môi trường từ các tổ chức bảo vệ môi trường, các tổ chức hoạt động xã hội, nhằm kêu gọi ý thức trách nhiệm gìn giữ, môi trường. Tuy nhiên, việc xây dựng hoạt động truyền thông hiện nay gặp những thách thức nhất định. Khi mạng xã hội ngày càng phát triển, nhiều hoạt động truyền thông với nội dung sáng tạo và đa dạng các nền tảng với quy mô khác đều đã được triển khai. Điều này có thể khiến cho người dùng cảm giác dàn trải và thiếu tập trung. Ngoài ra, các nhóm đối tượng truyền thông Dự án hướng đến có tính chất khác nhau, đa dạng và phân tán nên hoạt động truyền thông đang giới hạn trong diện hẹp, tiếp cận đối tượng độc giả hạn chế, chưa thực sự phản ánh sâu sát về những vấn đề “nóng” của lĩnh vực môi trường.

Những nỗ lực của Chương trình nói chung, của các hoạt động truyền thông nói riêng đã góp phần giúp các cơ quan quản lý những thông tin lưu ý về vấn đề ô nhiễm nhựa. Nhưng thực tế còn rất nhiều giới hạn và khó khăn nên kết quả thay đổi hành vi xã hội còn hạn chế. Với các doanh nghiệp, hiện nay các hoạt động bảo vệ môi trường còn đang được xem là các hoạt động CSR, ngắn hạn; vì vậy, trách nhiệm của bản thân doanh nghiệp đối với việc giảm ô nhiễm nhựa cũng như nhận thức về vấn đề liên quan tới cơ chế EPR trong kinh doanh còn chưa được như kỳ vọng.
Tại Việt Nam, công tác tuyên truyền, truyền thông về bảo vệ môi trường dù đã được chú trọng hơn trong vài năm gần đây. Các cơ quan báo chí - truyền thông đã có nhiều phản ánh về vấn đề môi trường, phát triển kinh tế xanh, bền vững, kêu gọi thay đổi thói quen sử dụng nhựa dùng 1 lần. Tuy nhiên, người tiêu dùng vẫn có thói quen sử dụng nhựa dùng 1 lần, bất chấp mức độ hiểu biết của họ có thể đã gia tăng trong thời gian qua. Đây là một hạn chế rất lớn về tính hiệu quả của các hoạt động truyền thông nhằm mục tiêu thay đổi hành vi xã hội nói chung, đạt chỉ tiêu “Số người tiêu dùng được hỏi có hành vi tránh sử dụng sản phẩm nhựa dùng một lần tăng thêm 10%” của chương trình này nói riêng.
Bên cạnh đó, không thể không kể đến những thách thức và khó khăn của chương trình trong việc truyền thông đa chiều nhằm thay đổi hành vi xã hội theo hướng bền vững hơn. Chương trình được thiết kế hướng đến đối tượng tiếp nhận trực tiếp là người dân tại 10 địa phương, nhưng điều kiện về nhân lực để triển khai hoạt động truyền thông sâu rộng tại các địa phương này còn rất hạn chế. Khả năng đáp ứng của các đối tác (báo chí, tổ chức/nhóm cộng đồng, nhà trường) trong hoạt động truyền thông còn hạn chế, chưa chuyên sâu vào lĩnh vực giảm ô nhiễm nhựa, nhận thức về thông tin, quy định pháp luật liên quan còn yếu; thiếu đội ngũ nhân sự chuyên môn.

Tính đến nay, các hoạt động truyền thông được triển khai đã góp phần tạo ảnh hưởng tất cả các cấp độ, tạo ra tác động 2 chiều thúc đẩy việc thay đổi hành vi trong xã hội.

Chiều tác động từ cấp độ vĩ mô là từ việc tuyên truyền chính sách và các kế hoạch hành động cấp quốc gia nhằm tạo ra động lực thay đổi tới các tổ chức cộng đồng, các doanh nghiệp, hộ gia đình và các cá nhân. Ngược lại, với các phong trào và sự hưởng ứng từ người tiêu dùng và xã hội, các nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý sẽ có sự ủng hộ cần thiết để đưa ra các quy định, chính sách quản lý chặt chẽ hơn nữa việc sử dụng, xả thải rác thải nhựa.

Chiều tác động từ cấp độ vi mô là việc thúc đẩy sự thay đổi hành vi sử dụng nhựa, đặc biệt là nhựa dùng 1 lần ở các cá nhân, từ đó tạo ảnh hưởng tới cấp độ gia đình, hình thành các xu hướng trong cộng đồng và xã hội, qua đó tạo ảnh hưởng tới việc thay đổi ở các tổ chức doanh nghiệp và cơ quan chính phủ.

Từ các kết quả nghiên cứu hành vi người tiêu dùng nhựa dùng 1 lần mà chương trình đã thực hiện, có thể thấy ở những nơi có các phong trào bảo vệ môi trường, có các chương trình và hoạt động truyền thông cho thấy nhận thức, thái độ và hành vi của các nhóm đối tượng truyền thông mục tiêu đều trở nên tích cực hơn. Điều này cho thấy các tác động truyền thông và hoạt động cộng đồng có khả năng ảnh hưởng rõ ràng đến người dân và cộng đồng. Mặt khác, kết quả nghiên cứu cũng chỉ ra một triển vọng rằng nếu có các tác động thường xuyên, cụ thể, rõ ràng ở nhiều phương diện (gia đình, cộng đồng, nhận thức, thái độ, phổ cập tin tức, thông tin…), người dân có thể thay đổi hành vi theo xu hướng tích cực và bền vững hơn.

Để các chủ trương, chính sách về giảm nhựa ở nước ta đi vào thực chất, để tiếp tục làm tốt hơn nữa, theo Thứ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Lê Minh Ngân: Đầu tiên, cần nâng cao nhận thức của mọi người dân về những ảnh hưởng tiêu cực của ô nhiễm nhựa đối với môi trường sống và sức khỏe của con người. Từ đó, sẽ tạo ra những thay đổi tích cực trong thói quen tiêu dùng của người dân, đặc biệt đối với phụ nữ, qua đó khuyến khích việc sử dụng các sản phẩm thân thiện hơn với môi trường, cũng như việc thu gom, phân loại, tái chế và sáng chế các sản phẩm nhựa có thể sử dụng cho nhiều mục đích. Bên cạnh đó, hệ thống chính sách và pháp luật cần được tăng cường để tạo ra hành lang pháp lý rõ ràng, hiệu quả, với tư duy mới về kinh tế tuần hoàn, chuyển đổi số, tiếp cận vòng kín, mở rộng trách nhiệm của nhà sản xuất, cũng như những biện pháp khuyến khích việc sản xuất và tiêu dùng các sản phẩm thân thiện hơn với môi trường; cần tạo điều kiện nhân rộng các mô hình công sở, doanh nghiệp, cộng đồng và thành phố không rác thải nhựa để có thể huy động được sự tham gia tích cực hơn từ các doanh nghiệp và người dân. Ngoài ra, việc hợp tác chặt chẽ với các tổ chức quốc tế và các đối tác phát triển bên cạnh công tác chia sẻ thông tin, kinh nghiệm giữa các quốc gia trong vùng và trên thế giới để thực hiện các chương trình quản lý và phòng chống chất thải nhựa đã và đang mang lại những hiệu quả tích cực.

Tổ chức WWF khuyến nghị: Để làm tốt công tác nói không với rác thải nhựa, các cơ cơ quan, đơn vị, chính quyền cần đẩy mạnh hơn nữa công tác tuyên truyền, vận động người dân tại các địa phương thay đổi thói quen, hành vi, sử dụng các sản phẩm có hại cho môi trường. Hướng dẫn người dân, các hộ gia đình, cá nhân thực hiện thu gom, phân loại rác thải nhựa, bao bì, túi nilon để công nhân vệ sinh môi trường vận chuyển đến nơi tái chế, xử lý theo quy định.

PV