Cần có giải pháp khoa học hạn chế sạt lở cửa sông Vu Gia - Thu Bồn, tỉnh Quảng Nam

Những năm qua, tình hình sạt lở bờ biển, bồi lấp cửa sông, biến đổi trên lưu vực sông Vu Gia -Thu Bồn (Quảng Nam) diễn biến phức tạp, ảnh hưởng nghiêm trọng đến các đô thị, khu dân cư tập trung; các công trình hạ tầng kỹ thuật, khu du lịch, phát triển kinh tế - xã hội và đời sống của nhân dân ở địa phương. Vì vậy, để quản lý bờ biển, địa phương cần có các giải pháp toàn diện để ngăn chặn xói lở, sạt lở; triển khai đồng thời các biện pháp công trình và phi công trình, nâng cao nhận thức của người dân về nguy cơ sạt lở ven biển và biến đổi khí hậu.

Nhận diện thực trạng

Sông Thu Bồn, với diện tích lưu vực rộng 10.350 km², là một trong những sông nội địa có lưu vực lớn nhất nước ta. Sông bắt nguồn từ khối núi Ngọc Linh thuộc huyện Đăk Glei, tỉnh Kon Tum và đổ ra biển tại cửa Đại, thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam; một nhánh chảy vào sông Vĩnh Điện để đổ nước vào sông Hàn, Đà Nẵng. Trước khi đổ ra biển tại cửa Đại, một phần nước của sông chảy vào sông Trường Giang để đổ ra vịnh An Hòa, Tam Quang, Núi Thành.

Bờ sông Thu Bồn, đoạn qua xã Đại Thạnh, Đại Lộc bị sạt lở nghiêm trọng, hình thành những vách đứng

Những năm gần đây, bờ biển đã và đang bị xói lở mạnh, trong khi đó tại các khu vực cửa sông lại được bồi cạn và lấp dần. Các khu vực đã và đang xảy ra với tốc độ cao bao gồm: Khu vực Cửa Đại (Hội An), khu vực Cửa Lở và bãi Bà Tình (Núi Thành).

Hiện nay, trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn đoạn qua 4 địa phương vùng hạ du gồm: Hội An, Điện Bàn, Duy Xuyên và Đại Lộc đã có khoảng 85 điểm xói lở, trong đó có 36 điểm sạt lở nguy hiểm. Trên thực tế, số khu vực sạt lở lẻ tẻ khác còn cao hơn rất nhiều, bởi diễn biến xói lở luôn biến động theo từng đợt mưa, lũ. Con số sơ bộ cho thấy, xói lở thường xuyên ảnh hưởng đến đời sống của hơn 19.500 hộ dân dọc bờ sông và khoảng 10.000ha đất sản xuất nông nghiệp. Trong đó, có hơn 1.200 hộ dân với khoảng 4.600 nhân khẩu nằm trong vùng có nguy cơ cao do xói lở bờ sông.

Tường rào kiên cố của vợ chồng ông Phạm Văn Tùng ở thôn Phú Đa 1 (xã Duy Thu, Duy Xuyên) đã trôi theo dòng nước

Bờ biển và vùng cửa sông tại khu vực Cửa Đại đã xảy ra liên tiếp các hiện tượng xói lở - bồi tụ, làm gây ra nhiều biến đổi mạnh mẽ. Đoạn bờ tại mũi bờ bắc Cửa Đại (Hội An) và đoạn bờ tại mũi An Lương thuộc xã Duy Hải (Duy Xuyên) có xu thế bồi tụ. Tại mũi Cửa Đại và mũi An Lương có xu hướng chuyển dịch theo hướng tây bắc - đông nam. Phía bắc cửa Đại, đoạn bờ biển thuộc hai phường Cẩm An và Cửa Đại (Hội An), hiện tượng xói lở diễn ra mạnh mẽ nhất cả về cường độ lẫn quy mô tại đoạn bờ phía nam phường Cửa Đại. Tại đây, đường bờ có xu thế xói lở theo hướng đông bắc - tây nam bởi quá trình động lực từ phía biển bởi quá trình động lực từ phía biển. Phía nam Cửa Đại tại bờ sông thuộc xã Duy Nghĩa và Duy Hải (Duy Xuyên) diễn ra hiện tượng xói lở mạnh, từ năm 2009 đã được kè, chỉ còn đoạn bờ tại thôn An Lương xã Duy Hải vẫn bị xói mạnh mẽ.

Khu vực Cửa Lở và bãi Bà Tình (xã Tam Quang, huyện Núi Thành) nằm ở phía Nam tỉnh Quảng Nam, bờ biển và cửa sông có nhiều đoạn diễn ra các hiện tượng bồi - xói đan xen nhau nhưng hiện tượng bồi tụ vẫn chiếm ưu thế về chiều dài đường bờ lẫn quy mô diện tích. Các đoạn bờ có xu thế bồi tụ gồm đoạn bờ phía tây bắc Cửa Lở thuộc xã Tam Hòa và xã Tam Hải, cung bờ biển phía tây bắc và phía đông xã Tam Hải. Các đoạn có xu thế xói lở gồm đoạn bờ biển xã Tam Hòa, đoạn bờ phía đông nam Cửa Lở, đoạn giữa cung bờ phía đông xã Tam Hải và đoạn bờ thuộc bãi biển bà Tình. Tại khu vực bờ biển bãi bà Tình, hiện tượng xói lở diễn ra liên tục và ngày càng gia tăng và không có dấu hiệu của hiện tượng bồi tụ.

Tác động tiêu cực

Tác động của con người từ giao thông đường thủy, hoạt động của các công trình thủy điện, hiện tượng xả lũ đột ngột, sự chuyển đổi cơ cấu sử dụng đất từ đất rừng sang các mục đích khác cũng là tác nhân gây xói lở mạnh. Trong đó, tác động của con người trên bề mặt như: Vận hành các hồ chứa, công trình thủy điện trên thượng nguồn là những nguy cơ khiến cho quá trình xói lở diễn ra nghiêm trọng. Sự hoạt động của nhiều tàu hút cát trên sông cũng là nguyên nhân gây xói lở mạnh bờ sông,… Việc vận hành hồ chứa thủy điện ở thượng lưu giữ lại và xả qua đập nên nước trong, rất ít bùn cát là nguyên nhân gây xói lở ngang.

Kết quả điều tra cho thấy, xói lở bờ sông, bờ biển có ảnh hưởng xấu đến giao thông đường bộ, cảnh quan sinh sống và làm sập, đổ các công trình công cộng tại địa phương. Đặc biệt, hiện tượng xói lở làm ảnh hưởng trầm trọng đến đất đai, nhà cửa, tài sản và tính mạng của người dân, cũng như các cơ sở hạ tầng về du lịch, nghỉ dưỡng cho toàn bộ khoảng 3,2 km² diện tích đất và hơn 1.300 hộ dân phường Cửa Đại và khu vực lân cận, nhất là khu vực ven biển.

Địa phương đã có nhiều giải pháp ứng phó

Hiện tượng bồi tụ trên sông cũng đã có tác động tiêu cực đến giao thông đường thủy, làm hạn chế sự di chuyển của tàu bè.

Kết quả khảo sát cho thấy, ảnh hưởng xói lở bờ sông và bồi tụ trên sông đã gây ảnh hưởng xấu đến các hoạt động sinh kế trồng trọt, đánh bắt và nuôi trồng thủy hải sản, hoạt động du lịch, cảnh quan và hệ thông giao thông cũng như các công trình công cộng khác như khu vui chơi của thanh thiếu niên (xã Duy Hải, huyện Duy Xuyên). Bên cạnh đó, cảnh quan thiên nhiên đặc biệt là cảnh quan, bãi tắm bãi biển Cửa Đại, các công trình công cộng và tính mạng con người cũng chịu tác động xấu của hiện tượng xói lở bờ sông, bờ biển.

Tác động đến trồng trọt: Xói lởi bờ sông, bờ biển không chỉ làm giảm tài nguyên đất đai do quá trình xói lở mà còn ảnh gây ảnh hưởng đến chất lượng môi trường nước mặt và diện tích nước mặt sử dụng nuôi trồng thủy sản của người dân địa phương. Trong đó, diện tích đất ở, đất trồng trọt, đất kinh doanh dịch vụ bị giảm nhiều nhất. Hầu hết các gia đình có các loại đất trên bị ảnh hưởng thì đều đánh giá bị ảnh hưởng toàn phần, điều này chứng tỏ các gia đình trong diện bị ảnh hưởng sẽ chịu tác động nặng nề bởi diện tích đất ở, đất trồng trọt và đất sản xuất, kinh doanh khác của họ đều bị mất hoặc ảnh hưởng nặng hoàn toàn, diện tích còn lại rất ít và không đảm bảo cho hoạt động sản xuất. Điều này, đã ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế, nguồn thu nhập, việc làm và sinh hoạt hàng ngày của người dân.

Số hộ bị ảnh hưởng một phần chủ yếu là các hộ bị ảnh hưởng đất trồng trọt hoặc đất chuồng trại chăn nuôi do bị sạt lở hoặc ảnh hưởng mặt nước nuôi trồng thủy sản do sạt lở, bồi tụ làm ảnh hưởng chất lượng nước và ô nhiễm môi trường khu vực nuôi. Đối với những hộ này, diện tích đất còn lại đủ rộng để canh tác, sản xuất.

Xói lở và bồi tụ tác động đến trồng trọt theo 2 chiều cạnh, tiêu cực và tích cực. Xét trên toàn khu vực, hiện tượng xói lở làm mất đất nông nghiệp của các hộ dân thuộc xã bên lở nhưng lại làm tăng diện tích đất nông nghiệp của các xã bên bồi. Tuy nhiên, để khai thác và sử dụng được đất bên bồi trong trồng trọt thì còn phải có thời gian để nền đất chắc, đảm bảo sự ổn định và an toàn trong quá trình canh tác. Còn diện tích đất bị sạt lở không thể sử dụng canh tác được. Vì vậy, tác động của xói lở và bồi tụ đến ngành trồng trọt có tính chất tiêu cực nhiều hơn tích cực.

Tác động đến nhà cửa: Xói lở bờ sông và bờ biển đã tác động tiêu cực tới đất ở các các nhà ở xây dựng trong vùng bị ảnh hưởng. Tại khu vực cửa sông Thu Bồn, xã Duy Hải (huyện Duy Xuyên) và xã Tam Tiến (huyện Núi Thành) và bờ biển Cửa Đại (phường Cẩm An, thành phố Hội An) là các địa phương chịu ảnh hưởng của hiện tượng xói lở đến nhà ở. Bờ biển thôn Hà Lộc, xã Tam Tiến bị xâm thực khoảng 10m mỗi năm, sạt lở kéo dài khoảng 1km, đe dọa đến 30 hộ dân. Tại xã Duy Hải, sạt lở kéo dài 2,5 km từ thôn An Lương đến thôn Trung Phường, ảnh hưởng 380 hộ dân với khoảng 1.000 nhân khẩu.

Một số người dân xã Duy Hải cho biết, hàng năm cứ đến tháng 9, tháng 10 khi có mưa bão, hiện tượng xói lở diễn ra mạnh mẽ làm ảnh hưởng đến nhà cửa, tài sản của người dân. Các hộ dân sống trong khu vực sạt lở phải di chuyển đi ở nhờ nhà người thân, hết mưa bão và sạt lở lại trở về nhà mình sinh sống và canh tác. Tuy nhiên, cũng có những năm hiện tượng sạt lở diễn ra không theo quy luật (tháng 3- 4/2022) làm người dân bị động trong việc phòng tránh.

Tác động đến hoạt động dịch vụ: Tình trạng xói lở, đặt biệt là xói lở bờ biển Cửa Đại đã làm biến mất các bãi tắm đẹp, làm sụt giảm nhanh chóng lượng khách du lịch đến khu vực này. Điều này đã tác động trực tiếp đến hàng trăm hộ kinh doanh nhà nghỉ, khách sạn, cơ sở ăn uống tại khu vực Cửa Đại. Đối với các hộ kinh doanh gần bờ biển, quá trình sạt lở đã làm hư hỏng cả các khu vực nhà hàng ăn uống, thiệt hại hàng trăm triệu đến hàng tỉ đồng. Bên cạnh đó, các hộ kinh doanh ven biển còn phải sử dụng các thiết bị và phương tiện phòng chống sạt lở, lên đến hàng trăm triệu đồng nhưng vẫn không có hiệu quả.

Bên cạnh các hộ gia đình, hộ kinh doanh và doanh nghiệp kinh doanh dịch vụ du lịch khu vực Cửa Đại, các lao động làm thuê cho các cơ sở đó cũng bị ảnh hưởng nghiêm trọng, mất việc làm và giảm thu nhập, ảnh hưởng sâu sắc đến cuộc sống hàng ngày.

Đề xuất một số giải pháp

Để ứng phó với những tác động của xói lở và phục hồi bãi biển, cần có các biện pháp công trình và phi công trình; cách tiếp cận quản lý tổng hợp vùng bờ, xây dựng và thực hiện kế hoạch quản lý tổng hợp bờ biển giúp giải quyết được nguyên nhân gốc rễ tình trạng mất cân bằng dòng vận chuyển bùn cát ven bờ. Từ đó, nâng cao được khả năng phục hồi tổng thể của toàn bộ dải bờ biển,...

Giải pháp tạo bờ kè sinh thái được các chuyên gia khuyến nghị. Công trình kè sinh thái Cẩm Kim đã phát huy tác dụng là thực tế, tạo đà bảo vệ bờ sông, vừa tạo điều kiện phát triển du lịch. Với giải pháp này, cần tiến hành 2 giai đoạn: Giai đoạn 1 là sử dụng mỏ hàn và các khóa sinh học để hạn chế xói mòn đáy sông và trượt lở bờ sông; giai đoạn 2 là bảo vệ bờ sông bằng các thảm thực vật tại vùng ngập nước ven sông, mái ta luy bờ sông và vùng ven sông nhằm tạo cảnh quan, đa dạng sinh học vùng ven sông...

Giải pháp tạo bờ kè sinh thái được các chuyên gia khuyến cáo gần đây, bên cạnh giải pháp kè cứng. Công trình kè sinh thái Cẩm Kim đã phát huy tác dụng là thực tế, tạo đà bảo vệ bờ sông, vừa tạo điều kiện phát triển du lịch. Với giải pháp này, cần tiến hành 2 giai đoạn: giai đoạn 1 là sử dụng mỏ hàn và các khóa sinh học để hạn chế xói mòn đáy sông và trượt lở bờ sông; giai đoạn 2 là bảo vệ bờ sông bằng các thảm thực vật tại vùng ngập nước ven sông, mái ta luy bờ sông và vùng ven sông nhằm tạo cảnh quan, đa dạng sinh học vùng ven sông.

Phạm Trầm