Đằng sau những đám khói trắng: Tác nhân “thầm lặng” của ô nhiễm không khí

Khi nhắc đến ô nhiễm không khí, ta thường nghĩ ngay tới khói xe, khói từ ống khói nhà máy hay bụi từ các công trình xây dựng,... Tuy nhiên, đằng sau những đám khói trắng dễ thấy ấy, còn một “tác nhân thầm lặng” đang âm thầm bao phủ bầu không khí, chính là việc đốt rơm rạ thu hoạch sau mỗi mùa gặt. Hoạt động tưởng chừng vô hại này lại tạo ra lượng lớn bụi mịn PM2.5, khí độc và khí nhà kính,... là những yếu tố góp phần làm suy giảm chất lượng không khí, đe dọa sức khỏe cộng đồng, gây tổn thất kinh tế và cản trở nỗ lực ứng phó với biến đổi khí hậu.

Vì sao nông dân vẫn đốt rơm rạ? 

Có những thói quen đi sâu vào tiềm thức, khi bức tranh ký ức ở những đồng quê khắp Việt Nam đều có những đống rơm, đều chờ sau gặt để đốt rơm rạ. Có biết bao đứa trẻ chờ đến thời điểm này để vui chơi trên cánh đồng, đùa với khói như một thói quen và như một nét đẹp tuổi thơ bình dị. Mỗi đứa trẻ lớn lên như thế, những gia đình tham gia sản xuất nông nghiệp đã tồn tại thói quen như thế và dù mùi khói có khó chịu thì cũng rất hiếm có ai nhận ra.

Ở nhiều vùng đồng bằng, phần lớn rơm rạ sau thu hoạch thường được người nông dân đem đi đốt ngay trên đồng và chưa được tận dụng triệt để. Việc thu gom, xử lý hay cơ giới hoá mất khá nhiều thời gian, kèm theo đó là chi phí và công sức, trong khi phần lớn rơm rạ lại chứa dư lượng thuốc trừ sâu, thuốc bảo vệ thực vật, nhiễm hoá học… không thể làm thức ăn cho gia súc.

Do thời vụ gấp rút, người dân cần dọn ruộng nhanh để chuẩn bị cho mùa tiếp theo nên đã chọn giải pháp đốt. Với giá rơm thấp, thiếu đầu ra, cộng thêm tư duy truyền thống “đốt để sạch ruộng, diệt sâu bệnh” khiến tập quán này duy trì lâu dài.

Hậu quả của việc đốt rơm rạ, gây ra khói dày đặc lan rộng, làm xấu đi chất lượng không khí đô thị, đặc biệt trong điều kiện thời tiết bất lợi. Các nghiên cứu ước tính phần lớn rơm rạ tại Việt Nam vẫn bị đốt tại ruộng, tạo ra mức phát thải đáng kể. Theo ông Lê Hoài Nam - Phó Cục trưởng Cục Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), mùa đông từ tháng 10 đến tháng 4, là thời điểm tác động nghiêm trọng nhất do chất ô nhiễm khó khuếch tán. Việc đốt rơm rạ tạo ra PM2.5, CO, Nox, và các hợp chất PAHs,… là những tác nhân gây bệnh hô hấp, tim mạch và làm tăng tỷ lệ tử vong sớm.

Ông Hoàng Dương Tùng - Chủ tịch Mạng lưới Không khí sạch Việt Nam cũng nhận định: Quy định và kế hoạch quản lý hiện tại chưa đủ mạnh, trong khi năng lực giám sát ở cấp địa phương còn yếu. Do đó, dù có lệnh cấm, thực tế nông dân vẫn đốt rơm vì thiếu giải pháp thay thế khả thi. Tình trạng này không chỉ ở Việt Nam mà còn phổ biến tại Ấn Độ và nhiều quốc gia nông nghiệp khác.

Giải pháp khả thi, không chỉ cấm là xong

Theo báo cáo của Viện nghiên cứu nông nghiệp Ấn Độ, việc khuyến cáo phổ biến máy móc như: Máy xới đất, máy ép rơm, máy cày,... để giảm nhu cầu đốt, đồng thời, tận dụng rơm làm năng lượng sinh học, thức ăn gia súc sau xử lý, hoặc phân hủy trực tiếp tại ruộng để bổ sung dinh dưỡng cho đất, cùng việc kèm theo các chính sách trợ giá và hỗ trợ về việc thực hiện các mô hình phổ biến công nghệ, cho thuê máy, cho thuê tập trung,... sẽ đạt hiệu quả hơn việc áp dụng các biện pháp “cấm đốt”. 

Tương tự, Việt Nam cũng đã áp dụng một số chính sách hỗ trợ thuê các thiết bị máy móc, mua rơm rạ, hỗ trợ chuyển đổi canh tác… Tuy nhiên, để phát huy hiệu quả, chính sách cần được ổn định lâu dài vì thiết bị nông nghiệp có giá cao, khó tiếp cận với nông hộ thu nhập thấp. Song song, cần kết hợp công nghệ giám sát vệ tinh để phát hiện điểm cháy và cơ chế xử phạt linh hoạt, nhưng quan trọng hơn là phải có giải pháp sinh kế song hành cho người dân.

Tại Việt Nam, ngoài các chương trình hướng đến mục tiêu giảm phát thải, cũng có nhiều đối tác nước ngoài, tham gia hỗ trợ Việt Nam trong việc giải quyết các vấn đề về ô nhiễm không khí, giảm phát thải khí nhà kính, phát triển thị trường trao đổi carbon…. Trong số đó, có một sáng kiến quốc tế đang hỗ trợ giải pháp giảm phát thải từ đốt rơm rạ gây ra ô nhiễm không khí, là Liên minh Toàn cầu về Sức khỏe và Ô nhiễm (GAHP) do DEFRA (Vương quốc Anh) tài trợ, phối hợp với Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam (VACNE) thực hiện. Chương trình này tập trung vào nghiên cứu, thí điểm mô hình can thiệp và nâng cao nhận thức cộng đồng nhằm giảm ô nhiễm không khí, cải thiện môi trường nông thôn, hướng tới canh tác nông nghiệp “xanh” và bền vững.

Những mô hình được thí điểm thành công

Một mô hình tiêu biểu được Dự án GAHP triển khai từ năm 2023 tại xã Sông Ray (xã Cẩm Mỹ, Đồng Nai), đã giúp nông dân được hướng dẫn sử dụng chế phẩm vi sinh để xử lý rơm rạ thay vì đốt bỏ. Rơm sau được xử lý vi sinh giúp giảm lúa ma, tăng năng suất, giảm phân bón, giúp cải tạo đất, giảm khói bụi và rút ngắn thời gian phân hủy xuống còn 14-15 ngày. Nếu như trước đây, trong 1 mùa vụ người nông dân sử dụng 40kg phân bón cho một lần bón thì hiện nay chỉ sử dụng 30kg.

Hoặc một điển hình khác là hộ ông Nguyễn Thanh Hà (An Giang), tận dụng rơm để trồng nấm. Sau một thời gian, thu nhập của gia đình đạt khoảng hơn 20 triệu đồng/tháng, cao hơn đáng kể so với chỉ canh tác lúa. Đặc biệt, mô hình tại xã Châu Thành (An Giang) đã cho thấy cách tiếp cận tổng hợp có thể tạo ra thay đổi rõ rệt. Tại đây, 12 hộ dân được GAHP, VACNE và các đối tác hỗ trợ thực hiện các mô hình: Ủ rơm rạ làm phân hữu cơ (quy mô 8-20m3, 25-80 cuộn rơm); Ủ rơm với urê làm thức ăn chăn nuôi; Trồng nấm rơm trong nhà (quy mô 20 - 300m2, sử dụng 40-500 cuộn rơm),... Sau khi trừ chi phí đầu tư ban đầu, mỗi vụ người tham gia sẽ có thêm thu nhập từ 3 - 5 triệu đồng. 

Sau một vụ, hộ dân thu nhập tăng thêm 3-5 triệu đồng từ mô hình ủ phân và 3-12 triệu đồng từ mô hình trồng nấm. Ngoài ra, dịch vụ cuốn rơm mang lại thêm 500.000 đồng/ha và giảm đáng kể lượng rơm bị đốt. Người dân cũng được tập huấn kỹ thuật, cung cấp chế phẩm vi sinh, hỗ trợ chi phí và truyền thông cộng đồng để mở rộng tác động.

PGS. TS Phùng Chí Sỹ -  Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam cho biết: “Một trong những kết quả nổi bật trong Dự án là giúp nghiên cứu, phát triển và thí điểm áp dụng công nghệ thay thế để giảm đốt mở, thực hành nông nghiệp bền vững và kinh tế tuần hoàn. Cùng với đó, dự án đã lựa chọn danh sách ngắn 12 quy trình công nghệ để đánh giá theo các tiêu chí về khoa học và phù hợp thực tiễn Việt Nam. 

Với 6 loại hình công nghệ thay thế được lựa chọn loại hình công nghệ thay dụng thí điểm trong phạm vi dự án từ các năm trước như: Trồng nấm sử dụng rơm rạ sau thu hoạch; phát triển quy trình thu gom và ủ rơm làm phân hữu cơ tại hộ gia đình sử dụng chế phẩm sinh học Trichoderma; xử lý rơm với urê làm thức ăn gia súc; nuôi trùn quế trên rơm rạ đã qua trồng nấm; ủ rơm rạ làm phân bón ngay tại ruộng sử dụng, sử dụng chế phẩm sinh học đa chủng, đa chức năng do Viện Môi trường Nông nghiệp phát triển; quy trình làm phân bón hữu cơ thích ứng với canh tác lúa ngay tại ruộng, sử dụng chế phẩm sinh học do Trường Đại học Nguyễn Tất Thành phát triển và sản xuất”.

Các mô hình do GAHP và các đối tác triển khai có điểm chung là dễ áp dụng, chi phí thấp, có đầu ra rõ ràng và được hỗ trợ kỹ thuật thực hành. Và việc biến rơm rạ từ “phế phẩm” thành nguồn thu nhập thực tế đã giúp giảm đốt rơm rạ, cải thiện chất lượng không khí cũng như xây dựng mô hình nông nghiệp tuần hoàn. 

Nếu được nhân rộng với chính sách hỗ trợ phù hợp, giải pháp kỹ thuật rõ ràng và cơ chế thị trường bền vững, người nông dân hoàn toàn có thể chuyển đổi từ thói quen đốt rơm rạ sang mô hình canh tác xanh, thân thiện môi trường. Đây cũng là bước đi quan trọng giúp Việt Nam vừa bảo vệ sức khỏe cộng đồng, vừa góp phần giảm phát thải khí nhà kính, thích ứng hiệu quả với biến đổi khí hậu.