Môi trường phải trở thành thước đo năng lực điều hành quốc gia

Nhấn mạnh bảo vệ môi trường là nền tảng để phát triển lâu dài, Đại biểu Thạch Phước Bình - Đoàn ĐBQH tỉnh Vĩnh Long cho rằng cần có đột phá về tư duy phát triển, chuyển từ tăng trưởng theo số lượng sang tăng trưởng “chất lượng - xanh - bao trùm” và môi trường phải trở thành thước đo năng lực điều hành quốc gia.

Thảo luận về Báo cáo kết quả giám sát “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về bảo vệ môi trường kể từ khi Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 có hiệu lực thi hành”, đại biểu Thạch Phước Bình - Đoàn ĐBQH tỉnh Vĩnh Long nêu rõ, sau gần 5 năm thi hành, Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 đã mở ra một chương mới trong quản lý tài nguyên và phát triển bền vững của đất nước. Lần đầu tiên, chúng ta đặt thiên nhiên ngang hàng với con người, coi bảo vệ môi trường là nền tảng của tăng trưởng, không phải là cái giá phải trả cho phát triển. Đại biểu phân tích, từ năm 2021 đến nay, hơn 500 văn bản quy phạm pháp luật được ban hành, hình thành hệ thống quản lý môi trường tương đối hoàn chỉnh. Tư duy quản lý đã thay đổi căn bản, từ “xin - cho” hành chính sang “trách nhiệm - nghĩa vụ” kinh tế, khuyến khích doanh nghiệp và người dân cùng tham gia. 

Đại biểu đánh giá, nhiều địa phương đã chuyển động rõ nét. Đà Nẵng, Quảng Ninh, triển khai đô thị xanh và kinh tế tuần hoàn. Thành phố Hồ Chí Minh khởi động dự án đốt rác phát điện Phước Hiệp. Cần Thơ vận hành hệ thống xử lý nước thải tập trung cho toàn đô thị. Đây là những bước tiến thực chất, khẳng định quyết tâm của cả hệ thống.

Bên cạnh những kết quả nổi bật, đại biểu cũng chỉ ra thực tế công tác bảo vệ môi trường còn nhiều thách thức. Theo đó, công tác kiểm soát ô nhiễm có tiến bộ nhưng chưa bền vững. Tỷ lệ thu gom rác đô thị đạt 97%, nhưng chỉ 18% nước thải được xử lý; gần 60% rác thải vẫn chôn lấp, chủ yếu ở nông thôn và đô thị nhỏ. Ô nhiễm không khí và nguồn nước ngày càng nghiêm trọng. Tại Hà Nội, có thời điểm bụi mịn PM2.5 vượt ngưỡng WHO gấp 5-7 lần. Các lưu vực sông Nhuệ - Đáy, Bắc Hưng Hải, sông Cầu ô nhiễm cao gấp 3-5 lần cho phép, trong khi ngân sách cho xử lý nguồn thải còn quá thấp.

Bên cạnh đó, khung pháp lý tuy tiến bộ nhưng vẫn còn “khoảng trống hành động”. Luật Bảo vệ môi trường 2020 đã có cơ chế thị trường cacbon, trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR), nhưng đến nay chưa vận hành thực chất; chưa có quy định cụ thể về mua sắm xanh, tái chế nhựa, tái sử dụng nước thải. Ý thức xã hội đã nâng lên, nhưng hành vi chưa thay đổi. Phân loại rác tại nguồn mới đạt khoảng 15% hộ gia đình; nhiều doanh nghiệp vẫn coi chi phí môi trường là “gánh nặng” thay vì “đầu tư cho tương lai”. Theo đại biểu, những điều đó cho thấy môi trường Việt Nam đang ở “ngưỡng giới hạn chịu đựng”. Nếu không chuyển đổi mạnh mẽ, chi phí khắc phục sẽ lớn hơn nhiều so với chi phí phòng ngừa.

Bộ Nông nghiệp và Môi trường cần tập trung vai trò kiểm chuẩn, giám sát, cảnh báo thay

Từ những phân tích trên, đại biểu Thạch Phước Bình cho rằng cần cải cách thể chế, kiến tạo tư duy phát triển xanh. Đã đến lúc xem môi trường là chỉ số năng lực điều hành quốc gia, không chỉ là nhiệm vụ kỹ thuật. Đại biểu đề nghị Quốc hội đưa “GDP xanh”, “tăng trưởng cacbon thấp”, “chỉ số sức khỏe môi trường (EPI)” vào hệ thống chỉ tiêu phát triển quốc gia. Sớm sửa đổi Luật Bảo vệ môi trường, bổ sung Luật Kinh tế tuần hoàn, quy định rõ trách nhiệm sản phẩm “từ khi sinh ra đến khi rời thị trường”, để doanh nghiệp không thể đẩy chi phí ô nhiễm cho xã hội.

Đại biểu kiến nghị Quốc hội quy định tỷ lệ chi tối thiểu 1,5% tổng chi ngân sách nhà nước cho môi trường, trong đó ít nhất 30% dành cho cấp xã - nơi đang thiếu hạ tầng xử lý chất thải. Chính phủ cần ban hành Chính sách tài chính xanh quốc gia, phát hành trái phiếu khí hậu, thành lập Quỹ xanh địa phương và ưu đãi thuế cho doanh nghiệp đầu tư công nghệ sạch. “Một đồng chi cho môi trường hôm nay sẽ tiết kiệm hàng chục đồng cho y tế và khắc phục thiên tai ngày mai”, đại biểu nhấn mạnh.

Đồng thời đổi mới quản trị, chuyển từ “kiểm soát” sang “giám sát thông minh”. Phân cấp mạnh cho địa phương theo nguyên tắc “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”. Bộ Nông nghiệp và Môi trường tập trung vai trò kiểm chuẩn, giám sát, cảnh báo thay vì chỉ cấp phép. Cần triển khai Hệ thống dữ liệu môi trường quốc gia số hóa, kết nối thời gian thực, công khai chỉ số không khí, nước, rác thải để người dân, báo chí và tổ chức xã hội giám sát. Đại biểu nêu rõ, công nghệ chính là “cánh tay nối dài” của trách nhiệm công quyền.

Cùng với đó, xây dựng phong trào “Toàn dân tham gia giám sát môi trường”, gắn với tiêu chí thi đua, khen thưởng cụ thể. Hoàn thiện cơ chế trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) bắt buộc đối với bao bì, pin, thiết bị điện tử, xe điện. Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể cần được trao quyền phản biện chính sách môi trường, được tiếp cận dữ liệu, có tiếng nói trong quy trình đánh giá tác động môi trường (ĐTM).

Đại biểu cũng đề nghị Chính phủ chủ động tham gia thị trường cacbon xuyên biên giới, tận dụng Cơ chế tài chính khí hậu (CFA) và các Quỹ chuyển đổi năng lượng công bằng để Việt Nam không chỉ “giảm phát thải”, mà còn thu hút đầu tư xanh toàn cầu.

Việt Nam phải phát triển xanh, có trách nhiệm và vì con người

Đại biểu Thạch Phước Bình, Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Vĩnh Long cũng đề xuất 3 đột phá cần được thể chế hóa ngay. Theo đó:

Một là, đột phá về tư duy phát triển. Chuyển từ tăng trưởng theo số lượng sang tăng trưởng “chất lượng - xanh - bao trùm”. Môi trường phải trở thành thước đo năng lực điều hành quốc gia.

Hai là, đột phá về tài chính. Thành lập Quỹ xanh địa phương; áp dụng cơ chế “đầu tư xanh - ngân sách xanh” trong chi tiêu công; huy động nguồn vốn khí hậu quốc tế song song với ngân sách trong nước.

Ba là, đột phá về công nghệ và minh bạch. Xây dựng Bản đồ ô nhiễm số quốc gia, cập nhật thời gian thực, giúp người dân thấy được chất lượng môi trường từng giờ. Mọi sự cố ô nhiễm phải được công bố trong 24 giờ. Đại biểu cho rằng, minh bạch là “liều vaccine chống thờ ơ”.

Đại biểu Thạch Phước Bình nhấn mạnh, bảo vệ môi trường không phải là sự đánh đổi với tăng trưởng, đó chính là nền tảng để phát triển lâu dài. Nếu không hành động mạnh mẽ hôm nay, thì mai này mọi thành tựu kinh tế sẽ bị dòng nước ô nhiễm và không khí ngột ngạt cuốn trôi. Chính vì vậy, đại biểu đề nghị Quốc hội sớm thông qua Nghị quyết giám sát chuyên đề về “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về bảo vệ môi trường kể từ khi Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 có hiệu lực thi hành”- một Nghị quyết không chỉ mang ý nghĩa lập pháp, mà còn là cam kết chính trị cao nhất với thế hệ tương lai. Việt Nam phải phát triển nhưng là phát triển xanh, phát triển có trách nhiệm, phát triển vì con người.