Những năm gần đây, một số loại hình thiên tai có xu hướng ngày càng nghiêm trọng, cực đoan, bất thường và gây nhiều thiệt hại cho sản xuất và đời sống. Đặc biệt, lũ quét, sạt lở đất là loại hình thiên tai gây hậu quả nặng nề, rất khó dự báo.
Thiên tai lũ quét, sạt lở đất ngày càng gia tăng
Thời gian qua, thiên tai, mưa lũ cực đoan đã xảy ra tại nhiều quốc gia trên thế giới và khu vực, gây ra những thiệt hại rất lớn về người và tài sản. Ở nước ta, “lũ chồng lũ, bão chồng bão”, lũ quét, sạt lở đất tại khu vực miền Trung những tháng cuối năm 2020 cũng đã gây thiệt hại rất nghiêm trọng, để lại hậu quả hết sức nặng nề, nhiều nơi đến nay vẫn đang phải tiếp tục khắc phục. Điển hình, trong các ngày 12, 13 và 18/10/2020, liên tiếp xảy ra ba vụ sạt lở đất kinh hoàng tại khu vực Nhà máy Thủy điện Rào Trăng 3, Trạm Kiểm lâm Sông Bồ, xã Phong Xuân, huyện Phong Điền (Thừa Thiên Huế) và tại Sở Chỉ huy Đoàn Kinh tế - Quốc phòng 337 thuộc Quân khu 4, xã Hướng Phùng, huyện Hướng Hóa (Quảng Trị); sạt lở đất Đồn Biên phòng Cửa khẩu quốc tế Cha Lo, huyện Minh Hóa (Quảng Bình). Mới đây nhất, vừa bước vào đầu mùa mưa, bão năm 2021, trên địa bàn huyện Văn Bàn (Lào Cai) đã xảy ra trận lũ ống bất ngờ, làm ba người chết, đất đá từ trên núi tràn xuống vùi lấp 200 m quốc lộ 279, khiến giao thông bị ách tắc hoàn toàn. Hiện nay, đang là thời kỳ cao điểm về bão, lũ. Theo nhận định của cơ quan dự báo khí tượng thủy văn, thiên tai tiếp tục diễn biến phức tạp, khó lường, từ nay đến cuối năm có khoảng 7-9 cơn bão, áp thấp nhiệt đới hoạt động trên Biển Đông, trong đó 3-4 cơn bão có khả năng ảnh hưởng trực tiếp đến đất liền nước ta; nguy cơ cao xảy ra lũ quét và sạt lở đất tại vùng núi khu vực Bắc bộ và Bắc Trung bộ trong tháng 9, tháng 10; mưa lớn cực đoan tại khu vực Trung và Nam Trung Bộ vào tháng 10, 11 và nửa đầu tháng 12.
Nguyên nhân dẫn đến tình trạng lũ quét, sạt lở đất ngày càng xảy ra với cường độ lớn theo cách lý giải của Tổng cục PCTT là do triền đồi, núi dốc, đất bị phong hóa qua nhiều năm, cho nên vào mùa mưa luôn luôn trong trạng thái bão hòa nước. Mặt khác, diện tích rừng nguyên sinh bị thu hẹp, được thay bằng rừng trồng ở vị trí khác khiến khả năng giữ nước bị thay đổi. Thêm vào đó, ta-luy vách đồi, núi được xẻ cao làm mất thế cân bằng ổn định của mái dốc được tạo ra qua hàng triệu năm,… Đây là sự tác động trực tiếp để “kích hoạt” cơ chế chuyển dịch các khối đất, đá dẫn đến hiện tượng sạt lở đất.
Lũ quét, sạt lở đất tại Quảng Trị.
Để tìm giải pháp giảm thiệt hại do các loại hình thiên tai, nhất là do lũ quét, sạt lở đất gây ra, nhiều giải pháp từ công trình đến phi công trình đã được triển khai áp dụng. Tuy nhiên, lũ quét, sạt lở đất, lũ bùn đá lại là loại hình thiên tai có diễn biến rất phức tạp, khó dự báo. Ngoài yếu tố mưa tác động trên bề mặt đất còn liên quan tới nhiều yếu tố kích hoạt ẩn sâu trong lòng đất, như yếu tố về địa hình, địa mạo, cấu trúc địa chất, các đứt gãy ở sâu dưới lòng đất, trong các khối đất đá,... Chính vì vậy, công việc cần triển khai trước mắt là hoàn thiện bộ cơ sở dữ liệu, bản đồ cung cấp thông tin chi tiết về từng vị trí, từng khu vực đã xảy ra trượt lở đất đá và khoanh vùng sơ bộ các khu vực có nguy cơ xảy ra trượt lở đất đá cao tại các vùng miền núi, trung du làm cơ sở phục vụ quy hoạch phát triển KT-XH, quy hoạch sắp xếp lại dân cư, bảo đảm ổn định, bền vững. Đồng thời, nâng cao khả năng cảnh báo nguy cơ trượt lở đất đá, phục vụ chỉ đạo sơ tán dân cư kịp thời, phòng, tránh, giảm thiệt hại do thiên tai. Hiện nay, Viện Khoa học KTTV&BĐKH đã xây dựng 2 bản đồ phân vùng nguy cơ lũ quét gồm: Bản đồ nguy cơ lũ quét tại 14 tỉnh miền núi phía bắc, bản đồ nguy cơ lũ quét tại 19 tỉnh Trung Bộ và năm tỉnh Tây Nguyên.
Ngoài xây dựng cơ sở dữ liệu, bản đồ sạt trượt, công tác dự báo, cảnh báo lũ quét, sạt lở đất cần phải được chú trọng hơn nữa. Thời gian tới, ngành KTTV tăng cường phát triển hệ thống quan trắc mưa tự động, đẩy mạnh công nghệ cảnh báo sớm sạt lở đất, lũ bùn đá, lũ quét thông qua việc xây dựng công nghệ đồng hóa dữ liệu cảnh báo, cảnh báo mưa, dông, xác định ngưỡng mưa gây sạt lở, lũ quét cho khu vực miền núi, khu vực trọng điểm xảy ra sạt lở, lũ quét; cùng với đó là nghiên cứu ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo, xây dựng hệ thống cảnh báo tác động và cảnh báo rủi ro do sạt lở đất,… Mặt khác, việc lựa chọn vị trí lắp đặt hệ thống quan trắc và thiết kế cấu hình hệ thống quan trắc của các khối trượt là căn cứ quan trọng để đề xuất sử dụng chủng loại cảm biến phù hợp quan trắc những khối trượt lớn. Tuy nhiên, để hệ thống quan trắc hoạt động hiệu quả, lâu dài phục vụ cảnh báo sớm, từ đó giảm đến mức thấp nhất thiệt hại do sạt lở đất gây ra, cần có sự phối hợp, tạo điều kiện và tham gia của chính quyền địa phương các cấp, cùng với sự kết hợp hiệu quả của các chuyên gia từ nhiều lĩnh vực chuyên môn khác nhau ở trong và ngoài nước. Về lâu dài, các cấp, các ngành chức năng cần đẩy mạnh trồng cây, gây rừng, phủ xanh đất trống, đồi núi trọc, đồng thời bố trí tái định cư, di dời người dân đến những nơi an toàn.
Cảnh báo trượt lở đất đá, lũ quét khu vực miền núi
Cuối tháng 7 vừa qua, Thứ trưởng Bộ TN&MT Lê Công Thành đã chủ trì cuộc họp trực tuyến Ban Chỉ đạo triển khai Đề án “Cảnh báo sớm trượt, sạt lở đất đá, lũ bùn đá, lũ ống, lũ quét khu vực miền núi, trung du Việt Nam” (Đề án). Theo Tổng cục ĐC&KS Việt Nam, đơn vị chủ trì Đề án cho biết, khoảng 70% khối lượng kết quả công tác điều tra tình trạng trượt lở, các thông tin liên quan đến địa chất, địa mạo, địa hình, đặc điểm đới phá hủy, địa chất thủy văn, địa chất công trình,… đã được hoàn thiện. Đây là cơ sở để Tổng cục đưa ra các điều tra đánh giá tổng hợp, xây dựng bản đồ phân vùng cảnh báo nguy cơ có độ tin cậy cao. Trong đó, 2 dự án lớn đã thực hiện là: Dự án Phân vùng lũ quét do Viện Khoa học KTTV&BĐKH chủ trì, chủ yếu làm cho 14 tỉnh Miền núi phía Bắc tỷ lệ 1:100.000; nguy cơ lũ quét cho 23 lưu vực sông chính, 19 tỉnh miền Trung-Tây Nguyên tỷ lệ 1:50.000. Dự án Phân vùng sạt lở đất do Viện Khoa học ĐC&KS chủ trì, tỷ lệ 1:50.000 trên 25 tỉnh từ Miền núi phía Bắc đến Quảng Ngãi, tỷ lệ 1:10.000 cho 64 xã trọng điểm. Hiện nay, các hệ thống cảnh báo lũ quét, sạt lở đất của Ủy hội sông Mê Công quốc tế; hệ thống của viện Khoa học KTTV&BĐKH và Viện ĐC&KS đang được thực hiện; Tổng cục KTTV sử dụng các hệ thống này để thực hiện nghiệp vụ cảnh báo lũ quét, sạt lở đất. Ngoài ra, một số tỉnh như: Hà Giang, Sơn La, Yên Bái, Hòa Bình, Lào Cai đã được hỗ trợ thí điểm hệ thống công trình cảnh báo sớm cho từ 1-3 xã có nguy cơ cao. Tổng cục KTTV đề xuất thực hiện dự án Phân vùng rủi ro thiên tai và lập bản đồ cảnh báo lũ quét sạt lở đất, sụt lún đất do mưa tại khu vực trung du và miền núi theo Quyết định số 705/QĐ-TTg. Viện Khoa học KTTV&BĐKH cũng đề xuất với Bộ KH&CN Dự án tăng cường công tác nghiên cứu, áp dụng công nghệ hiện đại trong công tác cảnh báo sớm lũ quét, sạt lở đất.
Phó Tổng cục trưởng Tổng cục ĐC&KS Việt Nam Lê Quốc Hùng đề xuất sửa lại tên Đề án trình Chính phủ lần này là “Cảnh báo sớm trượt lở đất đá, lũ quét khu vực miền núi, trung du Việt Nam”. Đề án sau khi đổi tên có mục tiêu tổng quát là: Xây dựng và hoàn thiện hệ thống quản lý thiên tai hiện đại, thống nhất liên ngành, phục vụ cảnh báo sớm trượt lở đất đá, lũ quét, tiến tới cảnh báo theo thời gian thực tại các khu vực có nguy cơ cao nhằm giảm thiểu thiệt hại về người và tài sản; điều tra, đánh giá chi tiết và cập nhật thông tin về trượt lở đất đá, lũ quét khu vực miền núi, trung du Việt Nam trên cơ sở phối hợp hiệu quả giữa các cơ quan nghiên cứu - quản lý - chính quyền - nhân dân địa phương và các tổ chức chính trị, xã hội. Kết luận cuộc họp, Thứ trưởng Lê Công Thành đồng ý đổi tên Đề án như đề xuất của Tổng cục ĐC&KS, Thứ trưởng lưu ý quá trình triển khai điều tra, khảo sát, tránh việc dàn trải, tốn kém kinh phí và kém hiệu quả, cần thay đổi cách làm. Thay vì đi điều tra, khảo sát trên diện rộng thì chúng ta sẽ thực hiện điều tra theo đối tượng cần bảo vệ. Nơi nào có khu dân cư, có cơ sở KT-XH, có hồ chứa, đường xá cầu cống,… thì làm nơi đó. Đồng thời, sẽ tiến hành điều tra, khảo sát theo yêu cầu của chính quyền địa phương, phục vụ việc tìm vị trí di dời dân cư.
LINH HOÀNG
Tổng cục Khí tượng Thủy văn
Theo Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường, ngày và đêm 12/10, khu vực Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ có mây, ngày nắng, chiều tối và đêm có mưa rào và dông vài nơi. Khu vực từ Quảng Trị đến Lâm Đồng và Nam Bộ chiều và tối có mưa rào, dông rải rác, cục bộ mưa to 10–30mm, có nơi trên 80mm. Nguy cơ mưa cường suất lớn (>60mm/3h).
Theo Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia, ngày và đêm 11/10, khu vực Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ có mây, sáng sớm có nơi có sương mù, ngày nắng, đêm có mưa vài nơi. Khu vực duyên hải Nam Trung Bộ, cao nguyên Trung Bộ và Nam Bộ có mưa rào và dông rải rác, cục bộ có nơi mưa to (mưa tập trung vào chiều và tối), riêng khu vực từ Quảng Trị đến Lâm Đồng và Nam Bộ có mưa rào, dông rải rác, cục bộ mưa to 10–30mm, nơi trên 80mm (mưa tập trung chiều và tối). Nguy cơ mưa cường suất lớn hơn 60mm/3h.
Xây dựng cộng đồng khoa học thủy sản đổi mới, sáng tạo, hội nhập.
Do ảnh hưởng của hoàn lưu bão Matmo, lúc 9h30 ngày 7/10, tại km189 quốc lộ 70, đoạn qua xã Phong Hải, tỉnh Lào Cai xảy ra vụ sạt lở đất taluy dương gây tắc đường và sập nhà dân.
Theo Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia, ngày và đêm 7/10, khu vực vùng núi và trung du Bắc Bộ có mưa to và dông với lượng mưa phổ biến 40-100mm, cục bộ có nơi mưa rất to trên 250mm. Khu vực đồng bằng Bắc Bộ và Thanh Hóa có mưa vừa, mưa to và dông với lượng mưa phổ biến 30-60mm, cục bộ có nơi mưa rất to trên 150mm. Cảnh báo nguy cơ mưa có cường suất lớn (>150mm/3h). Khu vực Nghệ An- Hà Tĩnh có mưa rào và dông, cục bộ có nơi mưa to với lượng mưa 20-40mm, cục bộ có nơi trên 70mm, nguy cơ mưa có cường suất lớn >150mm/3h. Từ ngày 08/10 mưa lớn ở Bắc Bộ và Thanh Hóa giảm.
Khoảng 13h30, ngày 7/10/2025 mặt cắt đập thủy điện Bắc Khê 1, thuộc xã Tân Tiến, tỉnh Lạng Sơn vỡ, xuất phát từ một lỗ hổng nhỏ. Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Nguyễn Hoàng Hiệp đang đến hiện trường để nắm bắt và chỉ đạo trực tiếp.
