Những năm gần đây, nông nghiệp nước ta đã có những bước phát triển lớn, bảo đảm an ninh lương thực, góp phần ổn định KT-XH. Tuy nhiên, để trở thành một nền nông nghiệp hiện đại còn nhiều việc phải làm, trước hết là tư duy phát triển phải phù hợp với quy luật kinh tế thị trường; tổ chức sản xuất, ứng dụng KH&CN, khắc phục tình trạng nhỏ lẻ, manh mún, tự phát... bằng tích tụ và tập trung đất đai, kết nối chặt chẽ hộ nông dân với doanh nghiệp, nâng cao năng lực nội sinh, khả năng thích nghi và ứng phó với thị trường có nhiều biến động.
Ảnh minh họa
Những hình thức tích tụ, tập trung đất đai qua các thời kỳ
Dồn điền, đổi thửa. Với sự hỗ trợ, giúp đỡ của HTX, chính quyền thôn, xã, các hộ đã tự nguyện hoán đổi các thửa ruộng đất với nhau để giảm số thửa, tăng diện tích mỗi thửa của hộ. Hiện nay, các hộ có trung bình 2-3 thửa. Dù tổng diện tích đất của hộ không tăng lên, nhưng việc dồn điền đổi thửa đã góp phần giảm chi phí, nâng cao hiệu quả sản xuất của hộ.
Góp đất vào tập đoàn, HTX nông nghiệp. Sự xuất hiện các Tập đoàn, HTX làm hình thành các vùng sản xuất tập trung cùng một sản phẩm, tạo khối lượng hàng hóa lớn, đồng đều về chất lượng, kiểm soát được vệ sinh an toàn thực phẩm, tạo thuận lợi cho tiêu thụ sản phẩm. Nếu các HTX, tập đoàn sản xuất làm tốt vai trò của mình thì sẽ hỗ trợ rất lớn cho các hộ thành viên. Nhưng tình hình phổ biến hiện nay là các tập đoàn, HTX cơ sở vật chất nghèo nàn, thiếu vốn hoạt động, năng lực cán bộ quản lý hạn chế, thiếu sự quan tâm hỗ trợ của nhà nước nên phạm vi và hiệu quả hoạt động còn rất thấp, hạn chế khả năng hỗ trợ các hộ gia đình.
Các hộ mua, nhận chuyển nhượng QSDĐ của các hộ khác để mở rộng sản xuất, trở thành trang trại hoặc các hộ quy mô lớn. Hình thức mua, nhận chuyển QSDĐ diễn ra nhiều ở các tỉnh phía Nam, nhất là ở ĐB sông Cửu Long. Việc mua lại QSDĐ giúp hộ mua yên tâm đầu tư phát triển lâu dài.
Một hộ thuê đất của nhiều hộ khác để mở rộng sản xuất diễn ra ngày càng phổ biến. Giá cả, thời hạn thuê, phương thức thanh toán do hai bên thỏa thuận. Người đi thuê thường muốn thuê thời hạn dài để yên tâm đầu tư, ổn định sản xuất. Người cho thuê thường muốn cho thuê thời hạn ngắn để điều chỉnh giá. Doanh nghiệp liên kết sản xuất với hộ gia đình. Trong một số năm gần đây, hình thức doanh nghiệp ký hợp đồng liên kết sản xuất với hộ gia đình phát triển ngày càng nhiều. Các hộ gia đình vẫn canh tác trên diện tích đất của mình theo sự hướng dẫn kỹ thuật của doanh nghiệp; doanh nghiệp bỏ vốn mua, cung ứng giống, phân bón, thuốc bảo vệ thực vật và mua lại sản phẩm do hộ sản xuất ra.
Hình thức doanh nghiệp mua, nhận chuyển nhượng QSDĐ của hộ để mở rộng sản xuất có trong thực tế nhưng hiện nay còn chưa nhiều. Lý do là vì doanh nghiệp thường cần nhiều đất nhưng có ít người bán và vướng mắc do quy định về mục đích SDĐ, nên doanh nghiệp chỉ có thể mua được thêm một số diện tích ở gần diện tích doanh nghiệp đã có để mở rộng sản xuất.
Hình thức phổ biến hơn là doanh nghiệp thuê đất của hộ nông dân để sản xuất. Đây là hình thức phù hợp, đáp ứng được cả yêu cầu của doanh nghiệp và hộ gia đình. Doanh nghiệp có đất để sản xuất với chi phí thấp hơn nhiều khi mua QSDĐ. Hộ gia đình tăng thêm thu nhập (từ cho thuê đất, làm thuê cho doanh nghiệp hoặc công việc khác) và vẫn là người có QSDĐ khi hết thời hạn cho thuê.
Tóm lại, việc tích tụ, tập trung đất đai để mở rộng quy mô sản xuất, từng bước hình thành sản xuất lớn trong nông nghiệp đang diễn ra dưới nhiều hình thức rất phong phú, đa dạng. Có những hình thức đã đem lại những kết quả tích cực, có những hình thức gặp phải nhiều khó khăn trong quá trình thực hiện. Tuy nhiên, có một số vấn đề mà hầu hết mọi hình thức tích tụ, tập trung đều gặp phải, đều cần phải xem xét tháo gỡ, như: vấn đề hạn mức được nhận chuyển nhượng QSDĐ; việc chuyển mục đích SDĐ, nhất là đất trồng lúa; thị trường mua, bán, chuyển nhượng QSDĐ, cho thuê đất chưa phát triển, công khai, minh bạch; tâm lý giữ đất còn phổ biến trong nông dân; doanh nghiệp mất nhiều thời gian, công sức để vận động, thuyết phục các hộ cho thuê, chuyển nhượng QSDĐ, liên kết sản xuất với doanh nghiệp; tình trạng một số hộ không cho thuê, chuyển nhượng QSDĐ cho người khác; vấn đề sử dụng tiến bộ KHCN để nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả sản xuất nông nghiệp…
Đề xuất giải pháp thúc đẩy tích tụ, tập trung đất đai hiện nay
Luật pháp, cơ chế, chính sách cần được hoàn thiện theo hướng tạo thuận lợi cho tích tụ, tập trung đất đai cho phát triển nông nghiệp và ngăn chặn những người lợi dụng tích tụ, tập trung đất đai để đầu cơ, kiếm lời; phát huy vai trò của cơ chế thị trường, đồng thời thực hiện đúng vai trò của QLNN. Trong điều kiện pháp luật quy định đất đai thuộc sở hữu toàn dân, Nhà nước là đại diện chủ sở hữu, có quyền quyết định quy hoạch, kế hoạch SDĐ, quyết định mục đích SDĐ và chuyển đổi mục đích SDĐ, do đó, có khả năng ngăn chặn được những hộ, doanh nghiệp dùng tiền mua, nhận chuyển nhượng QSDĐ, tích tụ, tập trung được diện tích đất lớn nhưng mục đích không phải là để sản xuất nông nghiệp mà để thực hiện mục đích khác như chuyển thành đất xây dựng khu đô thị, khu công nghiệp; pháp luật cũng ngăn cấm việc “phát canh, thu tô”, mua quyền lợi SDĐ rồi cho người sản xuất thuê lại, thì có thể bỏ quy định về hạn mức nhận chuyển nhượng QSDĐ, cho phép tích tụ, tập trung đất đai phù hợp với khả năng quản lý, sử dụng có hiệu quả của người nhận chuyển nhượng. Bỏ hạn mức nhận chuyển nhượng QSDĐ thì cũng cần phải bỏ quy định “phải nộp 100% thuế SDĐ nông nghiệp” đối với diện tích đất vượt hạn mức nhận chuyển quyền SDĐ nông nghiệp. Đồng thời, cần đánh thuế vào những thửa đất nông nghiệp của hộ gia đình, của doanh nghiệp không sản xuất, cũng không chuyển nhượng, không cho thuê đất để đưa vào sản xuất mà để hoang hóa; riêng đối với đất của doanh nghiệp, cần quy định thời hạn để đất hoang hóa; không sản xuất bao nhiêu năm thì phải thu hồi để thúc đẩy việc đưa đất vào sản xuất, chống đầu cơ chuộng lợi cá nhân.
Cùng với luật pháp, cơ chế, chính sách, Nhà nước cần rà soát, điều chỉnh, hoàn thiện quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất cho các mục đích, nhu cầu khác nhau: đất công nghiệp, đất xây dựng đô thị, khu dân cư, các công trình phúc lợi xã hội, đất xây dựng kết cấu hạ tầng, đất quốc phòng, an ninh… trong đó, có quy hoạch đất trồng lúa bảo đảm an ninh lương thực; bảo đảm quy hoạch sử dụng đất gắn kết, thống nhất với quy hoạch phát triển của các ngành, lĩnh vực, ở các vùng, địa phương, phù hợp với sự thay đổi của tình hình đất nước trong từng giai đoạn. Quy hoạch khoa học, hợp lý, rỡ bỏ một trong những rào cản hiện nay, tạo thuận lợi cho tích tụ, tập trung đất đai.
Phát triển thị trường chuyển nhượng và cho thuê QSDĐ để việc chuyển nhượng và cho thuê QSDĐ được thực hiện theo cơ chế thị trường. Giá cả chuyển nhượng, cho thuê quyền sử dụng đất giữa các hộ, giữa các hộ và doanh nghiệp do thị trường xác định. Các hộ hay doanh nghiệp thuê đất công ích do thôn, xã quản lý thông qua đấu thầu QSDĐ.
Đặc biệt, cần phải quan tâm giải quyết những vấn đề xã hội ở nông thôn phát sinh cùng với việc tích tụ, tập trung đất đai. Đẩy mạnh việc đào tạo nghề cho lao động nông thôn, nhất là những lao động dôi dư để tạo điều kiện cho những lao động này chuyển đổi nghề nghiệp, tìm được việc làm mới ở nông thôn, các đô thị, các khu công nghiệp hay làm việc ở nước ngoài qua xuất khẩu lao động. Đồng thời, nhà nước cần có chính sách khuyến khích, hỗ trợ phát triển đa dạng các ngành nghề ở nông thôn, khuyến khích các doanh nghiệp đưa các cơ sở sản xuất về nông thôn, sử dụng lực lượng lao động đông đảo ở nông thôn, từ kế thừa, phát huy các ngành nghề, sản phẩm truyền thống của từng địa phương tới phát triển các ngành nghề mới, sản phẩm mới cần nhiều lao động, như may mặc, giầy da hay sử dụng các nguyên liệu tại địa phương như chế biến nông, lâm, thủy sản… Để hạn chế tình trạng phân hóa xã hội quá mức, hỗ trợ, giúp đỡ những người có hoàn cảnh khó khăn ở nông thôn, cùng với nguồn lực của nhà nước, cần huy động sự tham gia rộng rãi của các tầng lớp xã hội xây dựng hạ tầng an sinh xã hội đa dạng ngày càng hoàn thiện, có hiệu quả ở nông thôn, nhất là quan tâm tới phát triển bảo hiểm sản xuất nông nghiệp và bảo hiểm xã hội lao động nông thôn.
Tài liệu tham khảo
1. Thực trạng tích tụ ruộng đất. Tài liệu.vn
2. Đảng Cộng sản Việt Nam (2016), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
3. Ban Chấp hành Trung ương (2017), Nghị quyết số 11-NQ/TW ngày 3 tháng 6 năm 2017, Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII về hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, Hà Nội.
4. Quốc hội (2013), Luật Đất đai, Hà Nội
5. Tích tụ, tập trung đất đai trong bối cảnh pháp luật Việt Nam- Bộ Tư Pháp.
ThS. ĐINH THỊ THANH HUYỀN
Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội
Chiều ngày 22/9, Bộ Tư pháp phối hợp với Bộ Nông nghiệp và Môi trường tổ chức Hội thảo "Nhận diện "điểm nghẽn" và đề xuất giải pháp khắc phục liên quan đến lĩnh vực đất đai" nhằm nhận diện những "điểm nghẽn" về chính sách, thể chế và khó khăn vướng mắc trong quá trình tổ chức thi hành của lĩnh vực pháp luật về đất đai, từ đó đề xuất các giải pháp mang tính đột phá, bảo đảm pháp luật đất đai ngày càng được hoàn thiện, đồng bộ, thông suốt, khả thi, hiệu lực, hiệu quả.
Sau gần một năm thi hành, Luật Đất đai 2024 đã mở ra nhiều đổi mới, góp phần khơi thông nguồn lực đất đai, nhưng cũng phát sinh không ít vướng mắc, nhất là trong tính tiền chuyển mục đích sử dụng đất từ nông nghiệp sang đất ở. Quan tâm tới dự thảo Nghị quyết của Chính phủ về vấn đề này, các chuyên gia đánh giá cao giải pháp của Chính phủ và cho rằng chính sách cần bảo đảm công bằng, tránh xảy ra tình trạng có thể làm gia tăng đơn thư khiếu nại của các cá nhân, hộ gia đình.
Chính phủ mới ban hành Nghị quyết tháo gỡ, xử lý vướng mắc để triển khai các dự án trong thời gian chưa được phê duyệt điều chỉnh Quy hoạch sử dụng đất quốc gia; trong đó yêu cầu Bộ Nông nghiệp và Môi trường tiếp tục rà soát, hoàn thiện hồ sơ điều chỉnh Quy hoạch sử dụng đất quốc gia thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050 để trình cấp có thẩm quyền quyết định, phù hợp với đơn vị hành chính mới sau sắp xếp, sáp nhập.
Mới đây, UBND TP. Hồ Chí Minh đã ký Quyết định số 1358/QĐ-UBND phê duyệt Dự án xây dựng Bảng giá đất lần đầu trên địa bàn Thành phố, áp dụng từ ngày 01/01/2026.
Từ 01/9- 30/11, cả nước sẽ tiến hành rà soát, làm sạch toàn bộ cơ sở dữ liệu đất đai đã được xây dựng qua các thời kỳ tại 2.342/3.321 đơn vị cấp xã; thu thập, số hóa, tạo lập dữ liệu đối với Giấy chứng nhận (đất ở, nhà ở) đã cấp nhưng chưa xây dựng cơ sở dữ liệu. Trên cơ sở đó, Cục Quản lý đất đai, Bộ Nông nghiệp và Môi trường vừa hướng dẫn các địa phương tổ chức thực hiện chiến dịch làm giàu, làm sạch cơ sở dữ liệu quốc gia về đất đai.
Từ ngày 01/9 đến 30/11/2025, cả nước sẽ triển khai Chiến dịch rà soát, chuẩn hóa, đồng bộ dữ liệu đất đai với cơ sở dữ liệu dân cư và hệ thống Quốc gia.
