Phóng viên: Ông có thể cho biết quá trình xây dựng hồ sơ trình UNESCO để bảo vệ cho di sản vịnh Hạ Long - Quần đảo Cát Bà khi lần thứ 2 được công nhận?

PGS. TS. Trần Tân Văn: Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản có tham gia xây dựng 3 hồ sơ Di sản thế giới (DSTG) nhưng không phải là cho vịnh Hạ Long - Quần đảo Cát Bà. Lần thứ nhất vào khoảng những năm 2004-2006 đối với hồ Ba Bể (tỉnh Bắc Kạn), nhưng khi đó chúng tôi chỉ đóng vai phụ. Hồ sơ khi đó chưa đạt yêu cầu và đoàn chuyên gia thẩm định của UNESCO khi đó có đề xuất là tỉnh Bắc Kạn nên phối hợp với tỉnh Tuyên Quang, mở rộng vùng di sản đề cử và xem xét bảo vệ hồ sơ theo các tiêu chí về đa dạng sinh học và hệ sinh thái, với tiêu điểm là con voọc mũi hếch - một trong những loài linh trưởng hiện đang có nguy cơ tuyệt chủng trên toàn thế giới. Theo tôi biết thì từ đó đến nay, cơ hội này vẫn đang còn. Lần thứ hai vào khoảng những năm 2012-2014 đối với Quần thể Danh thắng Tràng An (tỉnh Ninh Bình), đó là một trận chiến tổng lực, gay cấn và đầy cảm xúc mà đến giờ nhớ lại vẫn còn thấy tươi mới. Còn lần thứ ba thì rất dài, phải từ khoảng năm 2015 đến tận bây giờ, nhưng chúng tôi chưa muốn nói gì cả cho đến khi có kết quả, có thể là vào khoảng giữa năm 2025.

Còn vịnh Hạ Long (tỉnh Quảng Ninh, lần 1 năm 1994 theo tiêu chí thẩm mỹ, lần 2 năm 2000 theo tiêu chí địa chất) và vịnh Hạ Long - Quần đảo Cát Bà (liên tỉnh Quảng Ninh - TP. Hải Phòng, theo tiêu chí thẩm mỹ và địa chất) thì chúng tôi không có may mắn tham gia. Đó là công sức của các nhà khoa học chủ yếu từ Viện TN&MT Biển.

Tuy nhiên đúng là chúng tôi có làm hồ sơ trình Liên hiệp Khoa học Địa chất Quốc tế (IUGS) công nhận Vịnh Hạ Long - Quần đảo Cát Bà là một trong số 100 điểm Di sản Địa chất IUGS thứ hai. Danh hiệu này khác với danh hiệu Di sản Thế giới của UNESCO. Có thể giải thích cho rõ thêm một chút về danh hiệu này.

IUGS là một tổ chức quốc tế với các tổ chức thành viên hiện nay đến từ 121 quốc gia. Các tổ chức thành viên ở từng quốc gia thường là tổ chức tập hợp tất cả các nhà khoa học địa chất của quốc gia đó, thí dụ như ở Việt Nam là Tổng hội Địa chất Việt Nam. Một trong những hoạt động lớn nhất của IUGS là tổ chức các Đại hội Địa chất Quốc tế, luân phiên 4 năm/lần. IUGS cũng là tổ chức đã triển khai hàng ngàn dự án hợp tác quốc tế trong khuôn khổ Chương trình Đối sánh Địa chất Quốc tế (IGCP) nổi tiếng của UNESCO (nay được UNESCO đổi tên thành Chương trình Đối sánh Địa chất và Công viên Địa chất Quốc tế (IGGP). Trong những thập kỷ 80-90 của thế kỷ trước IUGS đã triển khai Chương trình Geosite nhằm xác định các điểm Di sản Địa chất có giá trị ở các quốc gia thành viên.

Trong các năm 2021-2022 IUGS đã xác định được 100 điểm di sản địa chất đầu tiên, được công bố trên trang Web và được in thành sách, bằng công nhận được gửi đến các quốc gia thành viên. Năm 2023-2024 IUGS đã tiếp tục triển khai việc xác định 100 điểm di sản địa chất thứ hai. Kết quả dự kiến được công bố tại Đại hội Địa chất Quốc tế lần thứ 37 tổ chức tại Busan (Hàn Quốc) trong khoảng thời gian 25-31/8/2024. Lần đầu tiên thì Việt Nam không có thông tin, nhưng lần thứ hai thì may mắn là chúng ta đã kịp trình IUGS hồ sơ công nhận vịnh Hạ Long - Quần đảo Cát Bà. 

Thông thường IUGS chỉ nhận và/hoặc công nhận 01 hồ sơ/năm/quốc gia thành viên. Thế nên trong những năm tới chúng tôi dự định sẽ tiếp tục xây dựng hồ sơ để IUGS công nhận thêm một số điểm di sản địa chất quốc tế nữa, thí dụ như Quần thể Danh thắng Tràng An (tỉnh Ninh Bình) hay Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng (tỉnh Quảng Bình) hoặc hệ thống núi lửa và hang động núi lửa ở Công viên Địa chất Toàn cầu UNESCO Đắk Nông,...

Phóng viên: Ngoài Di sản Vịnh Hạ Long - Quần đảo Cát Bà, ông cũng đã gắn bó với công tác xây dựng hồ sơ một số công viên địa chất toàn cầu UNESCO, trong đó có công viên địa chất Cao nguyên đá Đồng Văn, Hà Giang. Vậy ông có thể chia sẻ một số kỷ niệm sâu sắc về công tác này?

PGS. TS. Trần Tân Văn: Xây dựng hồ sơ chỉ là một việc quan trọng trong số rất nhiều việc khác mà các Công viên Địa chất (CVĐC) phải thực hiện trong quá trình xây dựng và phát triển CVĐC, hướng đến được UNESCO công nhận là Công viên Địa chất Toàn cầu. Chúng tôi đã đồng hành cùng các địa phương ngay từ những ngày đầu tiên, với việc điều tra, khảo sát, đánh giá, lựa chọn các giá trị di sản tiêu biểu. Tiếp đó còn khoanh vùng bảo tồn, đề xuất hướng khai thác, sử dụng chúng. Thế rồi còn rất nhiều việc khác nữa, như giáo dục cộng đồng, xây dựng hệ thống thuyết minh, tuyên truyền, quảng bá, tiếp thị, xây dựng hệ thống đối tác CVĐC,... CVĐC Cao nguyên đá Đồng Văn là dự án đầu tiên, chúng tôi bắt đầu manh nha từ đầu những năm 2000. 

Khi đó trên thế giới cũng chỉ mới có một vài CVĐC, cả thế giới còn lạ lẫm và đương nhiên chúng tôi cũng thế. Sau khi có kết quả điều tra, khảo sát, chúng tôi đã đề xuất, và được tỉnh Hà Giang ủng hộ, thành lập CVĐC Cao nguyên đá Đồng Văn năm 2009, được công nhận là Công viên Địa chất Toàn cầu năm 2010, và đến nay đã trải qua 3 lần tái thẩm định vào các năm 2014, 2018 và 2022. Chúng tôi đã và đang chứng kiến Cao nguyên đá Đồng Văn thay đổi gần như từng ngày, cơ bản là tích cực. Cao nguyên đá Đồng Văn thực sự là một thí dụ rất thành công của mô hình Công viên Địa chất Toàn cầu UNESCO, bảo tồn và phát huy giá trị tổng thể của mọi loại hình di sản, mang lại sinh kế cho cộng đồng địa phương, hướng đến các mục tiêu phát triển bền vững của Việt Nam và Liên hợp quốc.

Phóng viên: Để ứng dụng khoa học địa chất vào cuộc sống, theo ông, thời gian tới Việt Nam cần phải có những giải pháp nào nhằm kết nối những giá trị di sản của từng vùng đất gắn với sinh kế của người dân?

PGS. TS. Trần Tân Văn: Địa chất học là một ngành khoa học cơ bản, giúp con người nắm được bản chất của rất nhiều quá trình, hiện tượng tự nhiên, hiểu được đặc điểm, những thế mạnh, điểm yếu của vùng đất nơi họ sinh sống, qua đó thúc giục con người chúng ta phải tôn trọng tự nhiên, thích ứng với tự nhiên, sống hài hòa với tự nhiên, nhất là trong bối cảnh BĐKH hiện nay.

Trước đây đã có thời kỳ đối tượng chính của Địa chất học là tài nguyên khoáng sản, vì thế khiến cho xã hội cũng nhầm, cứ nhìn thấy nhà địa chất là nghĩ đến vàng, bạc, kim cương,... Nhưng thực ra Địa chất học đóng góp rất nhiều thứ khác cho cuộc sống, ngoài tài nguyên khoáng sản còn có rất nhiều loại hình tài nguyên khác như: Di sản địa chất, địa nhiệt, dầu khí, khí đá phiến, băng cháy,... rồi phòng tránh, giảm nhẹ rất nhiều dạng thiên tai có nguồn gốc địa chất mà chúng tai quen gọi là tai biến địa chất, thí dụ như trượt lở, lũ bùn đá, lũ quét, động đất, núi lửa, đứt gãy hoạt động,... Việt Nam đang muốn vươn ra biển thì lại càng cần đến Địa chất học.

Muốn kết nối những giá trị di sản của từng vùng đất gắn với sinh kế của người dân theo tôi mô hình CVĐC là thích hợp nhất. Việt Nam đã có một số Công viên Địa chất Toàn cầu UNESCO ở Hà Giang, Cao Bằng, Đắk Nông, sắp tới đây là Lạng Sơn. Một số địa phương khác như: Phú Yên, Hải Phòng, Điện Biên, Sơn La hoặc Quảng Ngãi... cũng đang đi những bước đầu tiên. Theo tôi thì tốc độ như vậy cũng hơi chậm. Quan trọng là Việt Nam cần một cơ sở pháp lý đầy đủ, rõ ràng về CVĐC, như cách mà một số quốc gia khác như: Hàn Quốc, Indonesia và sắp tới là Trung Quốc hay Thái Lan đang làm.

Phóng viên: Trân trọng cảm ơn PGS. TS. Trần Tân Văn!

Thúy Trần (thực hiện)
Nguồn: Tạp chí Tài nguyên và Môi trường số 21 (Kỳ 1 tháng 11) năm 2024