Đánh giá hiện trạng phát thải và đề xuất các giải pháp quản lý tổng hợp chất thải rắn sinh hoạt tại thành phố Bà Rịa, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu

Thành phố Bà Rịa là thủ phủ của tỉnh Bà Rịa-Vũng Tàu, một trong những vùng kinh tế trọng điểm phía Nam. Khối lượng chất thải rắn sinh hoạt thải ra hàng ngày tại Thành phố hiện nay là 97 tấn, tăng lên 125 tấn vào năm 2025, 189 tấn vào năm 2030. Kết quả phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại 200 hộ gia đình, trong 7 ngày liên tục cho thấy tỷ lệ trung bình của rác thải thực phẩm là 59,83%, nhựa là 18,42%, giấy là 4,22%, kim loại là 0,65%, thành phần trơ khác là 13,66% và chất thải nguy hại là 0,34%. Hiện nay, chất thải rắn sinh hoạt trên địa bàn Thành phố chưa được phân loại tại nguồn, tỷ lệ thu gom đạt trên 95%, chủ yếu được xử lý bằng công nghệ chôn lấp hợp vệ sinh, tỷ lệ chất thải rắn sinh hoạt được tái chế rất thấp. Để đáp ứng được Luật Bảo vệ môi trường năm 2020, Thành phố trong thời gian tới cần triển khai các biện pháp phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn, đầu tư đồng bộ hệ thống thu gom, vận chuyển, trung chuyển, tái chế và tái sử dụng chất thải, hạn chế tối đa tỷ lệ chất th

Đặt vấn đề

Theo nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới, tỷ lệ phát sinh trung bình toàn cầu của chất thải rắn sinh hoạt (CTRSH) là khoảng 0,74 kg/người/ngày, trong đó quốc gia thấp nhất là 0,11 kg/người/ngày và quốc gia cao nhất là 4,54 kg/người/ngày. Việt Nam phát sinh khoảng 25,5 triệu tấn chất thải rắn (CTR) thông thường trong năm 2018, trong đó khoảng 38.000 tấn/ngày từ khu vực đô thị và khoảng 32.000 tấn/ngày là từ khu vực nông thôn. Hiện nay, CTR sinh hoạt đô thị chiếm hơn 50% tổng lượng CTR sinh hoạt của cả nước và khoảng 60-70% tổng lượng CTR đô thị (Bộ TNMT, 2017). CTR sinh hoạt tại Việt Nam dự kiến tăng lên 54 triệu tấn vào năm 2030 [3]. 

Thành phố Bà Rịa là trung tâm hành chính - chính trị của tỉnh Bà Rịa-Vũng Tàu, có diện tích 91,46 km² với dân số năm 2019 là 109.010 người. TP. Bà Rịa có 11 đơn vị hành chính cấp xã trực thuộc, bao gồm 8 phường và 3 xã. Toàn bộ việc thu gom CTR trên địa bàn TP. Bà Rịa hiện nay do Công ty công trình đô thị TP. Bà Rịa thực hiện, mô hình xã hội hóa đối với hoạt động này trên địa bàn thành phố chưa được thực hiện. Hiện nay, TP. Bà Rịa không có điểm tập kết CTR. CTR sẽ được xe chuyên dụng của Công ty Cổ phần Dịch vụ Đô thị Bà Rịa thu gom trực tiếp từ các hộ dân sinh sống trên các tuyến đường của thành phố sau đó được đem đi chôn lấp tại bãi chôn lấp nằm trong khu quy hoạch xây dựng bãi chôn lấp CTR hợp vệ sinh của tỉnh có diện tích khoảng 137 hecta tại xã Tóc Tiên, thị xã Phú Mỹ [4]. Nghiên cứu này được thực hiện làm cơ sở khoa học hỗ trợ chính quyền địa phương có các giải pháp quản lý CTR phù hợp để đáp ứng theo Luật BVMT sửa đổi năm 2020 [1].

Phương pháp nghiên cứu

Phương pháp khảo sát bằng phiếu: Quy mô khảo sát được tính theo công thức: 

Bảng 1. Bảng kích thước mẫu điều tra khảo sát 

Trong đó: n là số lượng phiếu cần xác định cho nghiên cứu điều tra; N là dân số của TP. Bà Rịa năm 2022; e là sai số chấp nhận (4%).

Phương pháp xác định thành phần CTR: Theo phương pháp Một phần tư. Khảo sát liên tục 7 ngày. Mẫu rác mỗi ngày lấy từ 200 hộ chọn ngẫu nhiên. Mẫu rác sau khi thu gom, xé các bao đựng rác và trộn đều, sau đó thực hiện các bước theo phương pháp Một phần Tư để thu được mẫu đại diện 25-30 kg, được phân loại thủ công theo 3 nhóm:

Nhóm 1: Chất thải hữu cơ có độ ẩm cao, dễ phân hủy sinh học, phù hợp làm phân hữu cơ, bao gồm: Rau củ, đồ ăn thừa, cành lá cây.

Nhóm 2: Chất thải có khả năng thu hồi tái chế, bao gồm: Nhựa, kim loại, vải, cao su, giấy, thủy tinh.

Nhóm 3: Chất thải rắn sinh hoạt khác bao gồm các chất trơ (sỏi đá, cát, xà bần, sành sứ,...) và chất thải nguy hại (pin, ắc quy, bóng đèn tuýp,...).

Phương pháp xác định tỷ trọng CTRSH (trước khi phân loại): Mẫu đại diện được lấy cùng với phương pháp xác định thành phần CTR như trên. Rác được cho vào thùng 20 lít, nén tự nhiên bằng trọng lực bằng cách nhấc thùng lên cao khoảng 30cm và thả rơi, lặp lại 3 lần, bổ sung rác đầy thể tích 20 lít và cân khối lượng. Tỷ trọng được xác tính bằng tỷ số giữa khối lượng rác trong thùng và thể tích 20 lít, đơn vị kg/m3.

Phương pháp dự báo khối lượng CTR: 

Khối lượng CTRSH đô thị phát sinh được tính theo công thức: 

Trong đó: WSH là khối lượng CTRSH đô thị (tấn/ngày); Pn là quy mô dân số tại thời điểm dự báo (người); Wsh là chỉ tiêu phát sinh chất thải rắn (kg/người.ngày); K là tỷ lệ thu gom.

Dân số dự báo theo công thức Euler cải tiến: Ni+t = Ni (1+ r . t). Trong đó: Ni và Ni+t là dân số vào năm i và năm i+t; r là tỷ lệ tăng dân số (bao gồm tăng dân số tự nhiên và cơ học); t là thời gian giữa hai thời điểm.

Kết quả nghiên cứu

Đánh giá hiện trạng quản lý CTRSH tại TP. Bà Rịa: Hiện nay, trên địa bàn thành phố chưa áp dụng chương trình phân loại CTRSH tại nguồn. Công tác thu gom CTRSH khu vực đô thị khá tốt, tỷ lệ thu gom đạt trên 95%. Tại khu vực 8 phường nghiên cứu có hệ thống thu gom CTR trên các tuyến đường chính do Công ty CP đô thị TP. Bà Rịa thực hiện. Hiện trạng xử lý CTRSH vẫn là hình thức chôn lấp hợp vệ sinh. Việc triển khai các dự án xử lý CTRSH bằng công nghệ đốt phát điện chậm được thực hiện. Công tác triển khai quy hoạch, đầu tư hạ tầng và quản lý hoạt động của Khu xử lý chất thải tập trung Tóc Tiên còn nhiều bất cập, vẫn còn để xảy ra tình trạng phát thải gây ảnh hưởng đến môi trường xung quanh tại một số thời điểm.

Thành phần CTR: Kết quả khảo sát thành phần CTRSH và tỷ trọng rác tại TP. Bà Rịa được trình bày ở Bảng 2. Thành phần thực phẩm thừa giao động từ 56,86% đến 63,48%, trung bình là 59,83%. Thành phần có tỷ lệ cao tiếp theo là nhựa, giao động từ 15,26% đến 21,14%, trung bình đạt 18,42%. Các thành phần còn lại tái chế được như giấy, thủy tinh, vải, kim loại, cao su có tỷ lệ trung bình tương ứng là 4,22%, 1,39%, 1,01%, 0,65%, 0,48%. Thành phần trơ chiếm trung bình 13,66%, chất thải nguy hại chiếm trung bình 0,34%. Kết quả này phản ánh thành phần CTR của quốc gia thu nhập thấp, với tỷ lệ rất lớn thực phẩm thừa, nhưng có rất ít thành phần giấy-bìa carton, lon đồ hộp, rác vườn. 

Tỷ trọng CTRSH (trước nén) có sự giao động từ 311,36 đến 329,90 kg/m3, đạt trung bình 323,75 kg/m3.

Bảng 2. Kết quả đánh giá thành phần và tỷ trọng CTRSH TP.Bà Rịa năm 2022

Dự báo khối lượng CTR: Căn cứ vào kết quả điều tra khảo sát của Trung tâm Công nghệ Môi trường (ENTEC) vào tháng 06/2022, hệ số phát thải CTRSH đối với người dân trên địa bàn tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu tại khu vực đô thị là 1,26 kg/người/ngày. Áp dụng phương pháp hồi quy, có thể dự báo hệ số phát thải CTRSH đến năm 2025, 2030 tại TP. Bà Rịa trong Bảng 3. Kết quả tính toán dự báo khối lượng CTRSH tại TP. Bà Rịa vào năm 2025 đạt 125 tấn/ngày và năm 2030 đạt 189 tấn/ngày, gần gấp 2 lần so với thời điểm năm 2022 được trình bày tại Bảng 3. 

Bảng 3. Dự báo khối lượng CTRSH phát sinh tại TP. Bà Rịa năm 2025 và 2030

Kết quả khảo sát người dân: Kết quả khảo sát tỷ lệ (%) hộ gia đình biết về chính sách bắt buộc phân loại rác tại nguồn được thể hiện Hình 1. Có đến 57,35% chưa nắm được chính sách này của Thành phố.

Hình 1: Kết quả khảo sát tỷ lệ hộ gia đình TP. Bà Rịa biết về chính sách phân loại rác tại nguồn (%)

Hình 2: Kết quả khảo sát tỷ lệ hộ gia đình có bán ve chai các loại chất thải có khả năng tái chế (%)

Hình 3. Kết quả khảo sát ý kiến về những khó khăn, thách thức khi thực hiện phân loại rác tại nguồn (%)

Kết quả ở Hình 2 cho thấy, có đến 80,25% hộ gia đình có phân loại một phần rác có thể tái chế được (lon nhôm, chai PET, giấy) để bán cho ve chai.

Khi đặt vấn đề áp dụng phân loại rác thải tại nguồn, các hộ dân khảo sát cho rắng các nguyên nhân sau sẽ là những khó khăn thách thức: Chưa biết rõ phải phân loại rác tại nguồn như thế nào (25,24%); chưa quen với việc phân loại rác tại nguồn (25,03%); thiếu phương tiện phù hợp phân loại thành phần thực phẩm thừa (17,46%); thiếu tài chính để mua các loại bao khác nhau để chứa các loại rác khác nhau sau khi phân loại (12,62%); chưa thấy rõ được lợi ích của việc phân loại rác tại nguồn (12,41%).

Dựa trên các kết quả kháo sát trên, một số giải pháp quản lý CTRSH tại TP. Bà Rịa được đề xuất như sau:

Rác sinh hoạt tại hộ gia đình cần được phân loại thành 3 nhóm theo yêu cầu của Luật BVMT năm 2020 gồm: Nhóm 1: Thực phẩm thừa, khoảng 58,83%, tương đương 57 tấn/ngày; nhóm 2: Thành phần tái chế được (Nhựa, giấy-bìa carton, kim loại), khoảng 23,29%, tương đương 22,60 tấn/ngày; nhóm 3: Thành phần còn lại khoảng 17,88%, tương đương 17,4 tấn là thành phần trơ và nguy hại.

TP. Bà Rịa hiện nay chưa có Trạm trung chuyển. Để việc phân loại rác tại nguồn và công tác thu gom hiệu quả, TP. Bà Rịa cần thiết phải đầu tư 4 trạm trung chuyển tại các phường Phước Hiệp, Phước Trung, Kim Dinh, Long Toàn. Chất thải sinh hoạt nhóm 2 được xe thu gom định kỳ, tập kết tại các trạm trung chuyển, phân loại và đóng nén thành kiện, sau đó đưa tới các nhà máy tái chế. Chất thải sinh hoạt nhóm 1 được thu gom hàng ngày và chở thẳng tới nhà máy chế biến phân compost hoặc sản xuất biogas. Chất thải nhóm 3 được thu gom định kỳ, sau đó chuyển tới lò đốt chất thải và bãi chôn lấp hợp vệ sinh.

Tuyên truyền tích cực cho người dân hiểu về lợi ích việc phân loại rác tại nguồn và hiểu rõ cách phân loại rác sinh hoạt tại nguồn thành 3 nhóm như đề xuất phía trên.

Huy động xã hội hóa cho công tác thu gom, vận chuyển, trung chuyển, tái chế và tái sử dụng, chế biến thành phần thực phẩm thừa thành phân hữu cơ compost hoặc sản xuất biogas.

Kết luận và kiến nghị

Qua kết nghiên cứu hiện trạng phát sinh, phân loại, thu gom và xử lý CTRSH đô thị tại 8 phường TP. Bà Rịa, có thể đưa ra một số kết luận như sau:

Tỷ lệ thu gom hiện nay đạt trên 95%, được đem đi chôn lấp hợp vệ sinh bởi Công ty Môi trường đô thị, chưa có nhà máy tái chế và chế biến rác hữu cơ.

Hệ số phát sinh CTRSH hiện nay là 1,26 kg/người/ngày.

CTRSH có thành phần chính như sau: Thực phẩm thừa (59,83%), nhựa (18,42%), giấy (4,22%), kim loại (0,65%), thành phần trơ (13,66%) và chất thải nguy hại (0,34%). Rác có tỷ trọng trước nén trung bình là 323,75 kg/m3.

Khối lượng CTRSH dự báo năm 2025 sẽ là 125 tấn/ngày và vào năm 2030 sẽ là 189 tấn/ngày.

Kinh tế phát triển, xã hội văn minh chính là yếu tố tiên quyết tác động trực tiếp đến việc phát sinh CTRSH vì vậy việc nâng cao nhận thức người dân về phân loại và tái chế rác thải là điều hết sức cấp thiết. Thành phố cần ban hành quy định quản lý CTRSH, trong đó nêu rõ cách thức phân loại CTRSH tại nguồn; phương pháp thu gom, xử lý CTRSH; trách nhiệm của cơ sở xử lý CTRSH; trách nhiệm của các ban ngành trong công tác quản lý CTRSH. Các chính sách cần nghiên cứu áp dụng để khuyến khích sự tham gia của cộng đồng, xã hội hóa trong việc thu gom, vận chuyển, trung chuyển, tái chế và tái sử dụng CTRSH và các chế tài về thuế, phí rác thải phù hợp nhằm quản lý hiệu quả việc phát thải tại nguồn, hướng đến kinh tế tuần hoàn.

Tài liệu tham khảo

1. Quốc hội, 2020. Luật Bảo vệ môi trường, Luật số: 72/2020/QH14;

2. Chính phủ, 2020. Chỉ thị tăng cường quản lý, tái sử dụng, tái chế, xử lý và giảm thiểu chất thải nhựa, số 33/CT-TTg;

3. Bộ TN&MT, 2017. Báo cáo Hiện trạng môi trường quốc gia - Quản lý chất thải rắn;

4. UBND tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, 2021. Báo cáo về tình hình thu gom, xử lý CTRSH năm 2021 trên địa bàn TP. Bà Rịa, số 785/BC-QLĐT.

TRẦN MỸ VY, LÊ HÙNG ANH

Trường Đại học Công nghiệp TP. Hồ Chí Minh

PHÙNG CHÍ SỸ

Trung tâm Công nghệ Môi trường (ENTEC)

Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam

Nguồn: Tạp chí Tài nguyên và Môi trường số 6 (Kỳ 2 tháng 3) năm 2023