Hoàn thiện chính sách tài chính cho ngành công nghiệp khoáng sản

Ngành công nghiệp khai khoáng đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế nhưng sự chồng lấn giữa thuế tài nguyên và tiền cấp quyền khai thác khoáng sản đang làm tăng chi phí, giảm sức cạnh tranh của doanh nghiệp. Do đó, các chuyên gia, nhà khoa học cho rằng, để phát huy hiệu quả tiềm năng của ngành cần có hệ sinh thái chính sách phù hợp, trong đó chính sách tài chính đóng vai trò then chốt.

Tại hội thảo “Chính sách tài chính cho ngành công nghiệp khoáng sản” do Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) và Hội Khoa học và Công nghệ Mỏ Việt Nam tổ chức ngày 15/10, đại diện Cục Địa chất và Khoáng sản cho biết tiền cấp quyền khai thác khoáng sản lần đầu tiên được quy định tại Luật Khoáng sản năm 2010. Ngày 29/11/2024, Quốc hội khóa XV thông qua Luật Địa chất và Khoáng sản năm 2024 để thay thế Luật năm 2010. Về bản chất pháp lý, quy định về tiền cấp quyền khai thác khoáng sản được xây dựng trên nguyên tắc nền tảng nhà nước với tư cách là đại diện chủ sở hữu, khoản thu là lợi ích kinh tế mà Nhà nước, với tư cách là chủ sở hữu, nhận được khi chuyển giao quyền khai thác “tài sản công” cho một tổ chức, cá nhân.

Đại diện Cục Địa chất và Khoáng sản nêu rõ, sau hơn 13 năm triển khai, chính sách thu tiền cấp quyền khai thác khoáng sản đã từng bước đi vào cuộc sống, có những chuyển biến tích cực; góp phần tăng thu ngân sách nhà nước, tạo nguồn vốn thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội; nâng cao trách nhiệm của tổ chức, cá nhân trong hoạt động khoáng sản; là công cụ để tăng cường hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước về khoáng sản.

Cùng với đó giúp nâng cao nhận thức về vai trò của tài nguyên khoáng sản, khuyến khích các địa phương lựa chọn hướng quy hoạch phát triển, đường lối phát triển kinh tế - xã hội thích hợp; định hướng cho các tổ chức cá nhân hoạt động khai thác khoáng sản đưa ra được phương thức đầu tư khai thác, chế biến tài nguyên hợp lý, tận thu khoáng sản và có hiệu quả tối ưu.

Những năm qua, việc quản lý hoạt động khai thác khoáng sản thông qua việc thu tiền cấp quyền khai thác khoáng sản đã đóng góp nguồn thu cho ngân sách nhà nước hàng năm, nhưng cũng làm phát sinh nhiều vấn đề liên quan đến công tác khai thác, chế biến khoáng sản của doanh nghiệp và trách nhiệm của cơ quan nhà nước về việc quản lý hoạt động khai thác tại các doanh nghiệp.

Phát biểu tại Hội thảo, Phó Tổng Thư ký, Trưởng ban Pháp chế VCCI Đậu Anh Tuấn nêu rõ, ngành công nghiệp khai khoáng đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế, không chỉ cung cấp nguyên liệu đầu vào thiết yếu cho nhiều ngành công nghiệp nền mà còn đóng góp nguồn thu lớn cho ngân sách nhà nước. Việt Nam sở hữu nhiều loại khoáng sản có giá trị chiến lược, trong đó có đất hiếm, vonfram, bôxit – những nguyên tố đóng vai trò then chốt trong chuỗi cung ứng toàn cầu về công nghệ cao, năng lượng tái tạo, sản xuất pin, chip bán dẫn và quốc phòng. Tuy nhiên, tiềm năng to lớn đó chỉ có thể phát huy hiệu quả nếu chúng ta xây dựng được một hệ sinh thái chính sách phù hợp, trong đó, chính sách tài chính đóng vai trò then chốt.

Trưởng ban Pháp chế VCCI nêu thực tế các doanh nghiệp trong lĩnh vực khai khoáng đang phải thực hiện đồng thời hai nghĩa vụ tài chính lớn, đó là thuế tài nguyên theo Luật Thuế tài nguyên 2009 và Tiền cấp quyền khai thác khoáng sản theo Luật Khoáng sản 2010, được kế thừa trong Luật Địa chất và Khoáng sản 2024. Ông Đậu Anh Tuấn đánh giá việc cùng lúc áp dụng hai cơ chế tài chính đánh vào cùng một đối tượng đã và đang đặt ra những vấn đề cả về pháp lý và thực tiễn.

Theo Trưởng ban Pháp chế VCCI, sự chồng lấn về bản chất giữa thuế tài nguyên và tiền cấp quyền đang làm tăng chi phí, giảm sức cạnh tranh của doanh nghiệp, tạo ra những rủi ro pháp lý và làm méo mó các động lực đầu tư vào khai thác hiệu quả, chế biến sâu, mà đây vốn là định hướng xuyên suốt trong Nghị quyết 10-NQ/TW của Bộ Chính trị về chiến lược phát triển ngành khoáng sản đến năm 2030, tầm nhìn 2045.

Phân tích rõ hơn, Trưởng ban Pháp chế VCCI chỉ ra rằng, thuế tài nguyên và tiền cấp quyền, dù độc lập về pháp lý nhưng trùng lặp về đối tượng, dẫn đến gánh nặng tài chính cao, gây ảnh hưởng đến sức cạnh tranh của ngành. Hai nghĩa vụ đều cùng áp dụng với giá trị tài nguyên khai thác, như thể "thu hai lần cho một quyền lợi kinh tế duy nhất". 

Cùng với đó, cách tính của hai khoản thu hiện khá tương đồng nhưng được quản lý, thu và phân cấp khác nhau, tạo cảm giác “thu trùng lắp” và gia tăng thủ tục hành chính. Chính sự chồng chéo này đang làm nặng thêm chi phí tuân thủ, tác động tiêu cực tới kết quả sản xuất kinh doanh và cản trở đổi mới công nghệ.
Những bất cập trên dẫn đến áp lực tài chính lớn, ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển doanh nghiệp, doanh nghiệp phải chịu gánh nặng tài chính cao, thiếu vốn để đầu tư đổi mới công nghệ và nâng cao hiệu quả sản xuất. Nếu doanh nghiệp chọn "khai thác nhanh, rút nhanh", nhà nước sẽ mất nguồn thu ổn định từ tài nguyên, ảnh hưởng phát triển kinh tế bền vững.

Do đó, cần xác định chính xác bản chất pháp lý của các nghĩa vụ tài chính với ngành khoáng sản; thống nhất các nghĩa vụ có tính chất giống nhau, đảm bảo không trùng lặp trên cùng một đối tượng. Đồng thời áp dụng ưu đãi tài chính để thúc đẩy chế biến sâu; tăng minh bạch và quản trị hiệu quả nguồn thu tài nguyên.

Chia sẻ thực tế từ câu chuyện phát triển của doanh nghiệp, Phó Tổng giám đốc Công ty Masan High - Tech Materials Nguyễn Chiến Thắng cho biết, việc khai thác và chế biến khoáng sản cần phải trải qua một quá trình đầu tư công nghệ. Tuy nhiên, doanh nghiệp phải đối mặt với nhiều khó khăn khi làm thủ tục cấp phép khai thác khoáng sản, có khi phải mất hàng năm trời, dẫn tới việc doanh nghiệp mất đi cơ hội đầu tư và tận dụng thời điểm thị trường thuận lợi. Cùng với đó, tổng mức thuế phí, chưa bao gồm thuế thu nhập doanh nghiệp chiếm khoảng 24 - 26% doanh thu.

Do đó, để hiện thực hoá Nghị quyết 10-NQ/TW của Bộ Chính trị, Phó Tổng giám đốc Công ty Masan High - Tech Materials cho rằng cần đơn giản hoá thủ tục cấp phép khai thác, chế biến khoáng sản, đặc biệt là khoáng sản mang tính chiến lược. Ngoài ra, chính sách tài chính thuế đối với doanh nghiệp khoáng sản cần ổn định để doanh nghiệp yên tâm hoạt động, đầu tư công nghệ cho sản xuất, kinh doanh.

Từ góc độ của chuyên gia về thuế, ông Nguyễn Văn Phụng, chuyên gia cấp cao về thuế và quản trị doanh nghiệp, Ủy viên Ban chấp hành Trung ương Hiệp hội Kế toán và kiểm toán Việt Nam (VAA), nguyên Cục trưởng Cục Thuế doanh nghiệp lớn (Tổng cục thuế, Bộ Tài chính) cho rằng, cần rà soát để phát hiện những bất cập của các Luật thuế, Luật Địa chất và Khoáng sản so với mục tiêu, yêu cầu của các Nghị quyết của Bộ Chính trị, để từ đó có đề xuất điều chỉnh, bổ sung phù hợp. Cùng với đó, nghiên cứu rõ nội hàm, phương thức quản lý để thống nhất chính sách của hai khoản thu thuế tài nguyên và tiền cấp quyền khai thác, đồng thời giảm bớt thủ tục hành chính trong quản lý, tiết giảm chi phí xã hội trong quản lý thực thi và tuân thủ của doanh nghiệp.

Ngoài ra, tại Hội thảo, các chuyên gia, nhà khoa học, đại diện các doanh nghiệp cũng tập trung thảo luận, làm rõ hơn các nội dung về bản chất pháp lý và kinh tế của thuế tài nguyên và tiền cấp quyền khai thác; mức độ trùng lặp và gánh nặng tài chính hiện nay của doanh nghiệp; chia sẻ kinh nghiệm quốc tế trong việc thiết kế cơ chế royalty và thuế siêu lợi nhuận (RRT) và chia sẻ các mô hình chính sách phù hợp cho Việt Nam, bao gồm hợp nhất các khoản thu, áp dụng cơ chế trần nghĩa vụ tài chính, và ưu đãi có điều kiện cho dự án khó khăn hoặc có chế biến sâu.

Phó Cục trưởng Cục Địa chất và Khoáng sản Trần Phương nêu rõ, hiện nay Chính phủ đang tích cực rà soát, hoàn thiện dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Địa chất và khoáng sản nhằm kịp thời tháo gỡ các vướng mắc phát sinh trong thực tiễn thi hành Luật, qua đó đảm bảo công tác quản lý nhà nước cũng như khơi thông các điểm nghẽn, tạo môi trường đầu tư kinh doanh thuận lợi, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, tạo nền tảng vững chắc hướng tới tốc độ tăng trưởng hai con số trong các năm tiếp theo.

Hiện nay, việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Địa chất và khoáng sản đang tập trung sửa đổi, bổ sung quy định cấp phép hoạt động khoáng sản nhóm III, nhóm IV để cung cấp vật liệu xây dựng; tiêu chí khoanh định khu vực không đấu giá quyền khai thác khoáng sản; cho phép cơ quan quản lý nhà nước cấp giấy phép thăm dò xuống sâu, mở rộng đối với tổ chức, cá nhân đang khai thác khoáng sản hợp pháp mà không phải điều chỉnh, bổ sung quy hoạch khoáng sản trước khi cấp giấy phép thăm dò; bổ sung các quy định về quản lý đất hiếm; bổ sung quy định về quyền ưu tiên nộp hồ sơ đề nghị cấp giấy phép khai thác khoáng sản đối với tài nguyên, trữ lượng khoáng sản;...

Phó Cục trưởng Trần Phương đánh giá cao ý kiến các chuyên gia, nhà khoa học; khẳng định sẽ ghi nhận, xem xét nghiêm túc để báo cáo cơ quan có thẩm quyền xem xét, quyết định.