Khi “cây vàng" rớt giá, hạt rơi đầy gốc nông dân không buồn nhặt

Cây dổi, loại cây đặc hữu ở vùng Mường Be, xã Chí Đạo, nay là xã Quyết Thắng (tỉnh Phú Thọ) từ lâu được xem như là “cây vàng”, “hạt vàng” bởi giá hạt dổi khô có thời điểm tới 2,5 – 3 triệu đồng/kg. Nhưng hiện nay, giá hạt dổi khô chưa đến 200.000 đồng/kg, khiến các vườn dổi vắng bóng người trèo hái, quả chín hạt rụng đầy gốc nông dân không buồn nhặt…

Thời hoàng kim, 1kg hạt “đổi” nửa chỉ vàng?

Vùng Mường Be hiện có khoảng 300 hộ trồng dổi với tổng diện tích khoảng 40 ha, tương đương hơn 20.000 cây ở các độ tuổi khác nhau, trong đó gần 5.000 cây đã cho thu hoạch. Nhiều cây dổi có tuổi đời lên đến 70 – 80 tuổi, to đến hai người ôm, cao khoảng 30 – 40m. Cây dổi thường mất 8 năm để ra hoa, bói hạt, nhưng nếu trồng bằng cây ghép thì chỉ khoảng 4 - 5 năm sẽ cho thu hoạch. Cây càng lâu năm, giá trị gỗ và hạt càng cao, đó là lý do người dân từng xem dổi như "cây vàng", của để dành cho con cháu sau này.

Được biết, cây dổi bén rễ ở đất Mường Be hàng trăm năm nay. Gỗ dổi rất tốt, có màu vàng, mùi thơm nhẹ, là vật liệu rất tốt để người dân nơi đây làm nhà, làm cửa. Còn hạt dổi từ lâu trở thành món ăn, gia vị quen thuộc của đồng bào nơi đây. Không biết từ khi nào, cây đổi đã ăn sâu vào trong tiềm thức, trở thành nét văn hóa ẩm thực không thể thiếu đối với đồng bào nơi đây.

Cách đây khoảng 5 năm, gia đình nào có khoảng 10 cây dổi độ tuổi từ 15 – 20 tuổi, mỗi cây cho từ 10 – 15kg hạt khô, với giá hạt khô có lúc lên tới 2,5 – 3 triệu đồng/kg, tương đương với 25 – 45 triệu đồng/cây. Nhưng giờ đây, giá hạt dổi đã xuống thấp. Từ chỗ 1kg hạt dổi có thể mua được nửa chỉ vàng, nay 1kg hạt dổi chỉ có giá chưa đầy 200 nghìn đồng.

Ông Bùi Văn Bun (xóm Be Trong, xã Quyết Thắng), hộ có diện tích dổi nhiều nhất vùng cho biết, trước đây mùa dổi nhà nào cũng vui như hội. Người trèo hái, người phơi, người nhặt cả xóm thơm mùi hạt dổi.

“Giờ đây, quả chín, hạt rụng đầy gốc mà chẳng ai buồn nhặt. Vừa qua, gió bão làm đổ mất mấy cây gần nhà, tôi phải chặt đi, tiếc và buồn lắm. Mấy cây này toàn những cây 20 – 30 năm tuổi, đang độ sung mãn cho quả nhiều, nếu cách đây 5 năm, mỗi cây bán nhanh cũng mua được 5 chỉ vàng. Giờ thì…!”, ông Bun buồn rầu nhớ lại.

Quyết giữ “của để dành”, hướng đến du lịch xanh

Theo ông Bùi Văn Bun, có nhiều lý do để hạt dổi Mường Be mất giá như việc tràn vào của hạt dổi lai Trung Quốc, hay việc cạnh tranh mạnh mẽ của dổi trồng ở Tây Nguyên. Hiện, diện tích dổi ở Tây Nguyên đang phát triển mạnh, với diện tích lớn, đặc biệt giống dổi mới cho thu hoạch chỉ sau 3 - 4 năm và có 2 vụ mỗi năm. Hạt dổi Tây Nguyên được đưa ra thị trường với giá rẻ, khiến hạt dổi Mường Be, dù có chất lượng tinh dầu cao, thơm nức, cũng khó cạnh tranh.

Mặc dù giá hạt dổi Mường Be đang xuống rất thấp, nhưng ông Bùi Văn Dích (xã Quyết Thắng) vẫn có cái nhìn lạc quan. Theo ông Dích, dổi có hai loại, dổi nếp và dổi tẻ. Dổi nếp cho hạt đỏ tươi, nhỏ hơn hạt dổi tẻ, sau khi phơi khô có màu cà phê. Khi nướng với than củi, giã nhỏ có mùi rất thơm, vị cay ngọt, ăn hạt dòn, mềm. Còn hạt dổi tẻ, hạt to, vị đắng, hắc rất khó ăn, đây cũng là một trong những nguyên nhân khiến người tiêu dùng mất niềm tin với hạt dổi và đánh giá chưa đúng về giá trị, công dụng của nó đối với sức khỏe con người, khiến giá hạt dổi ngày càng mất giá.

“Gần như 100% cây dổi được trồng ở Mường Be đều là dổi nếp, trồng hạt, nên chất lượng rất cao. Người không sành thì dễ mua phải hạt dổi tẻ, nhưng nếu chọn đúng hạt dổi nếp và sử dụng đúng cách, chắc chắn nhiều người sẽ “nghiền” với loại gia vị đặc biệt này. Tôi vẫn tin một ngày không xã, hạt dổi nếp Mường Be sẽ trở lại giá trị thực của nó”, ông Bùi Văn Dính nhận định.

Với người Mường nơi đây, cây dổi không chỉ là cây kinh tế mà còn là cây văn hóa, cây tâm linh - biểu tượng của sự no đủ, bền vững trong mỗi nếp nhà. Trước thực trạng nhiều hộ đang chặt dổi do giá hạt xuống thấp, bà Bùi Thị Lợi, người đã nhiều năm gắn bó với sản phẩm muối dổi của Hợp tác xã nông sản Chí Đạo, nay là Chánh Văn phòng Đảng ủy xã Thượng Cốc chia sẻ: “Dù giá thấp, chúng tôi vẫn vận động bà con giữ cây. Cây dổi là cây lộc của người Mường, cho bóng mát, cho không khí trong lành, che mưa nắng cho mái nhà, là vật liệu quý vì gỗ dổi rất tốt. Những vườn dổi thẳng tắp, cao vút, có vỏ màu trắng bạc rất đẹp. Nếu biết giữ, biết làm, có thể trở thành điểm du lịch xanh, sinh thái, nơi trải nghiệm rất riêng của xứ Mường Be”.

Theo bà Lợi, hiện Hợp tác xã nông sản Chí Đạo vẫn duy trì sản xuất muối dổi Lạc Sơn. Đây là sản phẩm OCOP được người tiêu dùng tin tưởng.

“Hạt dổi ở đây có hàm lượng tinh dầu cao gấp đôi so với nhiều nơi khác. Chúng tôi sẽ tiếp tục quảng bá, nâng cao chất lượng để người tiêu dùng hiểu về giá trị thật của hạt dổi Mường Be. Ngoài ra, hạt dổi còn có thể ngâm rượu làm thuốc bóp chữa đau đầu, đau mỏi vai gáy, thần kinh, xương khớp, bầm tím… rất hữu hiệu”, bà Lợi khẳng định.

Hạt dổi đã từng là sản phẩm OCOP 3 sao của huyện Lạc Sơn (cũ), nếu được xây dựng bài bản, với những công dụng và chất lượng vốn có của nó, hạt dổi Mường Be hoàn toàn có thể trở thành một sản phẩm OCOP chất lượng. Nhìn những đồi dổi cao vút, thẳng tắp đang vươn mình lên trời cao, khi ánh nắng chiều hắt xuống, xuyên qua kẽ lá, tán cây, tạo thành những vệt sáng rất đẹp. Hy vọng trong tương lai không xa, nơi đây sẽ là điểm du lịch xanh, sinh thái, là điểm check-in lý tưởng của du khách trong và ngoài tỉnh…