Kỳ 3: Hạ tầng và dịch vụ xã hội thiết yếu, nền tảng giữ vững thành quả giảm nghèo trong bối cảnh khí hậu cực đoan

Thực tế tại nhiều địa phương cho thấy, khi hạ tầng dân sinh vững vàng, người dân phục hồi sau thiên tai nhanh hơn; khi dịch vụ xã hội bao phủ rộng hơn, cơ hội duy trì thu nhập và ổn định đời sống của hộ nghèo được củng cố mạnh mẽ hơn. Kỳ 3 của bài báo sẽ tập trung vào nhóm yếu tố ít được nói tới nhưng lại đóng vai trò quyết định đối với mục tiêu giảm nghèo bền vững, đó là hệ thống hạ tầng thiết yếu và dịch vụ xã hội.

Trong những năm gần đây, biến đổi khí hậu diễn biến khó lường hơn, khiến các khu vực miền núi, miền Trung và Tây Nguyên thường xuyên đối mặt với mưa lũ kéo dài, sạt lở đất và ngập úng cục bộ. Những thách thức này không chỉ làm gián đoạn sản xuất mà còn ảnh hưởng trực tiếp tới đời sống, tiếp cận giáo dục, y tế, nước sạch và các dịch vụ xã hội cơ bản.

Giao thông nông thôn, kết nối để không ai bị bỏ lại phía sau

Tại nhiều xã miền núi và vùng trũng thấp, đường liên thôn và liên xã vẫn là tuyến kết nối duy nhất để người dân vận chuyển nông sản, tiếp cận dịch vụ công, hay đưa người bệnh đi cấp cứu. Mỗi khi mưa lớn kéo dài, những tuyến đường đất hoặc mặt đường xuống cấp rất dễ bị chia cắt, khiến đời sống của hàng trăm hộ dân tạm thời bị gián đoạn.

Những thời điểm như vậy cho thấy, vai trò quan trọng của hạ tầng giao thông, một con đường ổn định giúp đảm bảo lưu thông hàng hóa, hỗ trợ công tác cứu trợ và giảm thiểu nguy cơ tái nghèo sau thiên tai.

Nhiều địa phương đã triển khai các mô hình bê tông hóa đường liên thôn dựa trên sự tham gia của cộng đồng và tổ nhóm xây dựng tại chỗ. Những mô hình này giúp: nâng khả năng chống chịu trước mưa lớn, giảm chi phí vận chuyển nông sản, đảm bảo xe cứu thương, xe chuyên dụng tiếp cận thuận lợi trong tình huống khẩn cấp. Sự cải thiện từng bước của hạ tầng giao thông nông thôn đang mở rộng cơ hội kinh tế - xã hội cho nhiều hộ nghèo và cận nghèo.

Nước sạch và vệ sinh môi trường là nền tảng bảo vệ sức khỏe. Sau các đợt lũ, nhiều khu vực miền Trung và miền núi phải đối mặt với nguồn nước sinh hoạt bị đục, nhiễm bẩn hoặc tạm thời không thể sử dụng. Đây là yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe, đặc biệt với trẻ em và người cao tuổi - những nhóm dễ bị tổn thương nhất. Việc thiếu nước sạch cũng làm tăng chi phí sinh hoạt, gián tiếp tạo thêm áp lực cho các hộ nghèo.

Các mô hình cấp nước phù hợp từng điều kiện địa hình. Tại nhiều nơi, các mô hình như: bể chứa nước mưa, bể lọc cát - sỏi - than hoạt tính, điểm cấp nước tập trung quy mô nhỏ, hệ thống lọc nước di động dùng trong mùa mưa lũ,… đang được triển khai nhằm giúp người dân duy trì nguồn nước an toàn.

Những giải pháp này có ưu điểm chi phí thấp, dễ vận hành, phù hợp với đặc thù địa hình đồi núi hoặc nơi chưa thể xây dựng hệ thống cấp nước tập trung.

Một trong những nguyên nhân khiến hộ nghèo dễ bị tổn thương trong thiên tai là chất lượng nhà ở chưa đảm bảo. Nhiều gia đình sống trong nhà tạm, mái lợp đơn giản hoặc nằm gần khu vực suối, chân taluy. Khi mưa lớn kéo dài, những căn nhà này không chỉ tiềm ẩn nguy hiểm mà còn khiến người dân mất nơi sinh hoạt, buộc phải sơ tán và tạm dừng sản xuất.

Trong những năm qua, nhiều địa phương đã xây dựng mô hình nhà kiên cố phù hợp điều kiện vùng lũ và vùng dốc, như: nhà hai tầng tránh lũ với tầng trên để tài sản, nhà thép nhẹ với khả năng chống gió tốt, nhà vượt lũ tại vùng trũng thấp. Cách tiếp cận “điều chỉnh theo điều kiện địa phương” giúp nhiều hộ dân nâng cao mức độ an toàn, giảm thiệt hại khi thời tiết cực đoan xuất hiện.

Sau mưa lũ, một số bệnh liên quan tới nguồn nước và môi trường thường tăng. Đối với vùng sâu, vùng xa, điều này càng đáng lưu tâm khi việc tiếp cận y tế phụ thuộc nhiều vào địa hình và giao thông. Trạm y tế xã vì thế đóng vai trò quan trọng trong việc chăm sóc ban đầu, cung cấp thuốc thiết yếu và tư vấn bảo vệ sức khỏe cho người dân.

Nhiều địa phương đã triển khai mô hình trạm y tế linh hoạt như đội y tế lưu động đến từng thôn bản, trạm y tế vệ tinh tại các điểm trường hoặc nhà văn hóa, các chương trình theo dõi sức khỏe sau thiên tai. Những mô hình này giúp đảm bảo người dân tiếp cận dịch vụ y tế trong giai đoạn dễ bị tổn thương nhất.

Tại không ít bản vùng cao, trẻ em phải vượt đường dốc, suối cạn hoặc lối mòn dài hàng cây số để đến trường. Khi mưa lớn kéo dài, quãng đường này trở thành trở ngại lớn khiến việc học dễ bị gián đoạn. Ổn định giáo dục cho trẻ em chính là bảo vệ tương lai của các hộ nghèo.

Lớp học bán trú tại nhiều huyện miền núi giải pháp phù hợp vùng khó đã giúp: giảm quãng đường đi lại hằng ngày, đảm bảo dinh dưỡng cho học sinh, tạo môi trường học tập ổn định ngay cả khi thời tiết bất lợi. Mô hình này được nhiều địa phương xem là giải pháp quan trọng để nâng tỷ lệ chuyên cần và giảm tình trạng gián đoạn học tập mùa mưa lũ.

Trong bối cảnh thời tiết ngày càng cực đoan, khả năng nhận biết sớm rủi ro và truyền tải thông tin kịp thời trở thành yếu tố quan trọng giúp cộng đồng chủ động ứng phó, giảm thiểu thiệt hại về tài sản và sinh kế. Nhiều địa phương đã bắt đầu coi hạ tầng số không chỉ là công cụ hỗ trợ quản lý mà là một phần của “hệ thống phòng thủ” trước thiên tai.

Trạm quan trắc, “tai mắt” của cộng đồng trước thời tiết bất thường

Tại các xã miền núi, vùng trũng hoặc khu vực có nguy cơ sạt lở, các trạm quan trắc mưa tự động, trạm đo mực nước suối và cảm biến cảnh báo trượt đất đang được đưa vào vận hành. Những hệ thống này cung cấp dữ liệu theo thời gian thực, giúp chính quyền nhận biết nhanh lượng mưa vượt ngưỡng an toàn, dự báo nguy cơ ngập cục bộ, theo dõi diễn biến nước dâng tại các khe suối, chủ động phát cảnh báo khi xuất hiện dấu hiệu mất an toàn. Nhờ có các thiết bị này, nhiều địa phương không còn phụ thuộc hoàn toàn vào dự báo tổng thể mà có thể theo dõi điều kiện thực tế ngay tại khu vực dân cư.

Việc tích hợp dữ liệu từ trạm quan trắc lên bản đồ ngập lụt hoặc bản đồ cảnh báo sạt lở giúp cán bộ xã, thôn nhận diện được khu vực nguy cơ cao, từ đó hướng dẫn người dân chủ động di dời tài sản, vật nuôi, khoanh vùng khu vực cần cảnh báo qua hệ thống loa truyền thanh, điều phối lực lượng xung kích tới các vị trí xung yếu.

Khi thông tin cảnh báo được chuyển về điện thoại người dân thông qua tin nhắn hoặc ứng dụng thông tin địa phương, việc ứng phó trở nên kịp thời và hiệu quả hơn. Ở nhiều huyện miền núi, loa truyền thanh hoạt động liên tục trong mùa mưa, thông báo về lượng mưa, tình hình suối, tuyến đường tạm ngập… giúp người dân hạn chế ra ngoài khi không cần thiết và tránh các điểm nguy hiểm.

Ngoài cảnh báo, hạ tầng số còn giúp nâng cao hiệu quả hỗ trợ sau mưa lũ. Việc kết nối dữ liệu dân cư với danh sách hộ nghèo, hộ cận nghèo và các nhóm dễ tổn thương giúp chính quyền: xác định nhanh đối tượng cần hỗ trợ, tránh bỏ sót hoặc trùng lặp, đảm bảo hỗ trợ đúng người - đúng nhu cầu, rút ngắn thời gian chi trả và phân bổ vật tư.

Với các hộ nghèo, nhóm dễ chịu thiệt hại nhất khi thiên tai kéo dài, sự nhanh chóng và chính xác trong hỗ trợ giúp họ không bị gián đoạn sinh hoạt, hạn chế nguy cơ rơi vào tình trạng kiệt quệ sau bão lũ.

Hạ tầng số không chỉ cung cấp thông tin, mà còn giúp cộng đồng hình thành thói quen theo dõi thời tiết, nhận diện nguy cơ và lập kế hoạch phòng tránh từ sớm. Nhiều nơi đã tổ chức: các buổi tập huấn kỹ năng tiếp nhận cảnh báo, hướng dẫn cách sử dụng ứng dụng thông tin thời tiết, xây dựng đội xung kích tình nguyện tiếp nhận và truyền tin cảnh báo.

Sự kết hợp giữa công nghệ, hành động cộng đồng và hệ thống truyền thông cơ sở đang tạo nên một “lưới an toàn” bền vững hơn cho người dân, đặc biệt là những hộ khó khăn sống tại vùng dễ bị tổn thương.

Việc chủ động tiếp nhận thông tin qua các kênh số giúp người dân không chỉ ứng phó kịp thời mà còn chuẩn bị tốt hơn cho các hoạt động sản xuất sau thiên tai, như: điều chỉnh lịch gieo trồng, bảo vệ đàn vật nuôi, dự trữ nước sạch và nhu yếu phẩm, bảo quản nông sản trước nguy cơ mưa kéo dài. Từ đó, khả năng phục hồi sinh kế được nâng lên rõ rệt.

Hạ tầng giao thông, nước sạch, y tế, giáo dục, nhà ở và các công cụ cảnh báo sớm chính là “lớp nền” giữ vững thành quả giảm nghèo. Khi các yếu tố này được củng cố, người dân có điều kiện phục hồi nhanh hơn, duy trì sinh kế ổn định hơn và giảm nguy cơ tái nghèo trong bối cảnh khí hậu ngày càng phức tạp.