Hệ sinh thái rạn san hô tại Hòn Yến, tỉnh Phú Yên đang bị suy giảm nghiêm trọng do tác động của biến đổi khí hậu và các hoạt động khai thác không bền vững. Các hoạt động bảo vệ môi trường và nâng cao nhận thức cộng đồng đang được đẩy mạnh nhằm phục hồi và duy trì sự đa dạng sinh học nơi đây.
Hệ sinh thái biển đa dạng và phong phú
Quần thể Hòn Yến thuộc địa bàn thôn Nhơn Hội, xã An Hòa Hải, huyện Tuy An, cách trung tâm thành phố Tuy Hòa khoảng 20km về hướng Bắc. Quần thể Hòn Yến bao gồm: Hòn Yến, Hòn Đụn, Bàn Than, Gành Yến, Hòn Choi, Vũng Choi tạo thành một quần thể thắng cảnh tự nhiên vô cùng độc đáo bên bờ biển, trong đó Hòn Yến là điểm nhấn nổi bật nhất. Hòn Yến được biết như là biểu trưng của Phú Yên về hệ sinh thái phong phú cả dưới nước lẫn trên cạn.
Những rạn san hô nhiều màu sắc tại khu vực thắng cảnh quốc gia Hòn Yến, xã An Hòa Hải (Tuy An, Phú Yên)
Với nguồn gốc hình thành từ trầm tích núi lửa, san hô tại Hòn Yến sở hữu vẻ đẹp độc đáo, khác biệt hẳn so với các loại san hô khác nằm ở các vùng biển sâu của những địa phương khác.
Hòn Yến không chỉ nổi bật với vẻ đẹp thiên nhiên độc đáo mà còn sở hữu những giá trị quý báu từ các hệ sinh thái và đa dạng sinh học. Trên cạn, thảm thực vật bao phủ cùng sự hiện diện của một số loài chim như nhạn biển và yến tạo nên một môi trường sống phong phú. Dưới nước, hệ sinh thái rạn san hô trải rộng trên diện tích 12,71 ha, kết hợp với thảm rong và cỏ biển khoảng 6,5 ha, nơi có hơn 22 loài thuộc 7 họ san hô cứng và hơn 33 loài động vật thân mềm. Ngoài ra, nơi đây còn là môi trường sống của nhiều loài thủy sản như cá, tôm, hải sâm và sao biển. Đặc biệt, hệ sinh thái rạn san hô vùng triều tại Hòn Yến được coi là một trong những hệ sinh thái độc đáo bậc nhất của nước ta.
Kết quả nghiên cứu của Trung tâm Nhiệt đới Việt - Nga (Bộ Quốc phòng) đã ghi nhận có 22 loài san hô thuộc 7 họ tại Hòn Yến. Nhiều loài chỉ được ghi nhận ở vùng biển tỉnh Phú Yên. Điển hình đó là san hô mềm thuộc họ Alcyoniidae và san hô lỗ đỉnh (chi Lobophytum).
Ngày 29/4/2018 quần thể Hòn Yến đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di tích thắng cảnh cấp Quốc gia. Với những giá trị to lớn đó, quần thể Hòn Yến có ý nghĩa quan trọng đối với phát triển kinh tế - xã hội của địa phương nói chung và trực tiếp là cộng đồng dân cư thôn Nhơn Hội, xã An Hòa Hải nói riêng.
Con người: Nguyên nhân và thủ phạm làm suy giảm hệ sinh thái rạn san hô
Tuy nhiên, các khảo sát gần đây cho thấy, quần thể Hòn Yến đang đứng trước nguy cơ suy giảm hệ sinh thái biển do hoạt động khai thác tại khu vực này không hợp lý và môi trường bị suy thoái. Nguyên nhân chủ yếu là do các hoạt động kinh tế biển như nuôi trồng thủy sản, du lịch và hoạt động dân sinh gây ra.
Theo Trung tá, TS. Hoàng Thị Thùy Dương, Trung tâm Nhiệt đới Việt Nga: “Hiện trạng trước đây cho thấy các rạn san hô Hòn Yến đã bị tác động do yếu tố tự nhiên (bão biển đánh gãy) và phần lớn tác động tiêu cực từ con người như ô nhiễm môi trường, dẫm đạp, khai thác thủy sản”
Trung tá, TS. Hoàng Thị Thùy Dương. (Ảnh: Phụ nữ QĐND Việt Nam)
San hô tại Hòn Yến chủ yếu phân bố ở vùng nước nông gần bờ, và mỗi khi thủy triều rút, chúng trở nên lộ thiên, mang đến cảnh tượng tuyệt đẹp. Tuy nhiên, những rạn san hô này không chỉ phải chịu tác động từ những cơn sóng biển mà còn dễ bị ảnh hưởng bởi hoạt động ngắm nhìn và khám phá của người dân cũng như du khách.
Hiện tại, lượng du khách đến Hòn Yến ngày càng tăng và việc mọi người thoải mái lội xuống rạn san hô để “check-in” đã gây ra những thiệt hại nghiêm trọng cho hệ sinh thái nơi đây. Sự tự do này không chỉ làm tổn hại đến san hô mà còn ảnh hưởng nặng nề đến môi trường biển. Anh Trung Hồ Văn Trung - người dân xã An Hòa Hải, huyện Tuy An đã chia sẻ: “Hiện nay, quần thể san hô tại Hòn Yến đã bị suy giảm nghiêm trọng. Các cơ quan chức năng của tỉnh Phú Yên cần có biện pháp ngăn chặn, hạn chế cho người dân, du khách lội trực tiếp xuống các rạn san hô để chụp hình, có như vậy mới mong giữ lại được quần thể san hô Hòn Yến.”
Nhiều du khách vô tình giẫm đạp lên rạn san hô khu vực Hòn Yến khi thủy triều rút. (Ảnh: Báo Nhân Dân)
Ngoài ra, các hoạt động khai thác, đánh bắt thủy sản hải sản, nuôi tôm hùm giống cũng là nguyên nhân gây ô nhiễm. Đặc biệt, các tác động tiêu cực từ khai thác, đánh bắt các nguồn tài nguyên vi sinh vật bằng các phương tiện, công cụ, phương pháp hủy diệt làm cho rạn san hô ven bờ nơi đây đứng trước nguy cơ bị hủy hoại nghiêm trọng.
Một khi rạn san hô - biểu tượng của danh thắng, bị phá hủy thì những giá trị về sinh thái, cảnh quan của quần thể Hòn Yến sẽ giảm đi nhiều. Điều này sẽ dẫn đến những hệ quả xấu cho ngành du lịch của địa phương, trong đó có cộng đồng người dân đang được hưởng lợi tại khu vực này.
Địa phương đã có giải pháp kịp thời
TS. Hoàng Thị Thùy Dương, công tác Trung tâm Nhiệt đới Việt - Nga, cho rằng: “Muốn bảo tồn được rạn san hô Hòn Yến cần có sự vào cuộc đồng bộ từ nhà khoa học, nhà quản lý, đặc biệt là sự vào cuộc của cộng đồng, người dân ven biển.”
Trước tình trạng đó, Quỹ Môi trường toàn cầu - Chương trình các dự án nhỏ tại Việt Nam thuộc chương trình phát triển của Liên Hợp Quốc (UNDP) đã triển khai dự án “Tăng cường năng lực cộng đồng trong bảo tồn quần thể rạn san hô Hòn Yến, huyện Tuy An, tỉnh Phú Yên”.
Dự án thực hiện bắt đầu từ tháng 8/2020 và dự kiến kết thúc vào ngày 31/12/2021. Tuy nhiên, thời gian đã được kéo dài thêm 9 tháng, kết thúc vào ngày 30/9/2022.
Mục tiêu cốt lõi của Dự án trước hết là tập trung phát huy vai trò của cộng đồng, nhất là phát huy vai trò nông dân, phụ nữ, thanh niên trong bảo vệ môi trường, bảo vệ hệ sinh thái rạn san hô và phát huy giá trị danh thắng cấp quốc gia của quần thể Hòn Yến gắn với phát triển du lịch cộng đồng.
Sau 2 năm triển khai, mặc dù phải đối mặt với nhiều khó khăn, đặc biệt là những thiệt hại do thời tiết bất thường gây ra như hư hỏng tàu thuyền và lồng bè nuôi tôm hùm của người dân tại khu vực Hòn Yến, nhưng Hội Nông dân tỉnh đã chủ động vượt qua thách thức. Hội đã trực tiếp làm việc với đơn vị tài trợ (GEF SGP) để tham mưu cho UBND tỉnh và Ban Điều hành dự án trong việc ban hành các quyết định, kế hoạch công tác và văn bản chỉ đạo. Đồng thời, Hội cũng phối hợp chặt chẽ với các đơn vị chức năng liên quan để tổ chức triển khai hiệu quả các hoạt động của dự án Hòn Yến như đã đề ra.
Trước tiên, để bảo vệ hệ sinh thái rạn san hô và danh thắng Hòn Yến gắn với phát triển du lịch cộng đồng, các hoạt động tuyên truyền và nâng cao nhận thức cho nông dân và cộng đồng địa phương đã được triển khai. Cụ thể, đã có 6 lớp tập huấn với sự tham gia của hơn 350 người.
Anh Phạm Đình Long (ở thôn Nhơn Hội) chia sẻ: “Lúc đầu người dân ở đây cũng thấy bất tiện, không thoải mái. Nhưng khi được tuyên truyền, nhìn thấy mọi người cùng đi nhặt rác bỏ vào thùng, dần dần người dân thay đổi nếp nghĩ. Bây giờ bà con trong thôn vận động nhau không vứt rác ra biển, đi chợ hạn chế dùng túi nilon, đồ nhựa một lần.”
Thứ hai, nhóm Tuyên truyền viên cộng đồng gồm 20 thành viên đã được đào tạo kỹ năng và tích cực vận động 1.025 hộ dân tham gia bảo vệ môi trường và hệ sinh thái rạn san hô Hòn Yến.
Theo ông Huỳnh Vũ Minh, Phó Chủ tịch Ủy ban Nhân dân xã An Hòa Hải: “Trước đây, người dân sinh sống gần khu vực Hòn Yến có thói quen vứt rác ra biển. Qua việc tuyên truyền vận động, người dân đã dần ý thức được việc xử lý rác thải nên đến nay cơ bản đã chấm dứt được tình trạng trên. Môi trường, nước biển ở Hòn Yến đã dần xanh, sạch đẹp trở lại.”
Là thành viên Tổ hợp tác bảo vệ san hô Hòn Yến, ông Dương Ngọc Thắng, người dân thôn Nhơn Hội chia sẻ: “Trước đây, bà con ngày nào cũng qua lại trên bãi san hô này nhưng không ai nghĩ đến việc phải bảo vệ, gìn giữ nó. Bây giờ, được giao quyền quản lý, bảo vệ, dù chưa có kinh phí, bà con rất tự giác, phân công nhau tham gia bảo vệ rạn san hô. Mọi người ở thôn Nhơn Hội, Hội Sơn luôn có suy nghĩ san hô ở Hòn Yến là tài sản quý giá mà thiên nhiên đã dành tặng cho con người và cần phải giữ nó. Giữ được vẻ đẹp của san hô và môi trường ở Hòn Yến là giữ miếng cơm, manh áo của bản thân và gia đình.”
Cán bộ Hội LHPN tỉnh Phú Yên và người dân thôn Nhơn Hội cùng vẽ tranh bích hoạ. (Ảnh: Hội LHPN Việt Nam)
Thứ ba, một mô hình thí điểm đã được xây dựng nhằm thúc đẩy sự giám sát và bảo vệ hệ sinh thái san hô cũng như môi trường và cảnh quan khu vực Hòn Yến. Theo quy định của Nghị định số 77/2009/NĐ-CP ngày 10/10/2019 của Chính phủ về Tổ hợp tác, Tổ hợp tác quản lý và bảo vệ rạn san hô Hòn Yến đã được thành lập, bao gồm 19 thành viên. Phương án bảo vệ và khai thác nguồn lợi thủy sản (theo Quyết định số 3485/QĐ-UBND ngày 10/9/2021) cùng với quy chế hoạt động của tổ hợp này đã được xây dựng và triển khai.
Người dân tham gia làm sạch, đẹp Hòn Yến. (Ảnh: Hội LHPN Việt Nam)
Bên cạnh đó, đã có sự phối hợp với Trung tâm Nhiệt đới Việt – Nga để tiến hành khảo sát và nghiên cứu nhằm đánh giá chất lượng và đa dạng sinh học của Hòn Yến. Đồng thời, một lớp tập huấn về phương thức đồng quản lý trong việc bảo vệ hệ sinh thái rạn san hô và kỹ thuật lặn quan trắc đã được tổ chức để nâng cao năng lực quản lý và bảo tồn tại địa phương.
Ngoài ra, Dự án đã tổ chức các chuyến tham quan về mô hình phân loại rác tại nguồn, bảo tồn và khai thác hợp lý hệ sinh thái rạn san hô. Cụ thể, Dự án đã thực hiện 6 đợt thu gom rác và dọn vệ sinh môi trường tại khu vực Hòn Yến. Đồng thời, Dự án đã hỗ trợ 25 thùng chứa rác loại 240 lít, 5 xe đẩy rác loại 660 lít. Bên cạnh đó, dự án cũng cung cấp 1 loa lưu động, 1 USB, 2 loa cầm tay và 2 đèn pin pha để hỗ trợ cho công tác tuyên truyền.
Những người tham gia Tour du lịch cộng đồng "Nhịp sống Hòn Yến" chụp ảnh lưu niệm. (Ảnh: Hội LHPN Việt Nam)
Bên cạnh đó, Nhà điều hành Hòn Yến - điểm tiếp đón và hướng dẫn du khách tham quan đã được xây dựng để bán quà lưu niệm, nước giải khát và vé tham quan. Hiện nay, công trình đã được đưa vào sử dụng để phục vụ du khách và bảo vệ môi trường.
Nhiều người tham gia trải nghiệm Tour du lịch cộng đồng thí điểm "Nhịp sống Hòn Yến" (Ảnh: Hội LHPN Việt Nam)
Cuối cùng, Dự án còn hỗ trợ 40 bộ đồng phục (áo và mũ) cho các thành viên Tổ hợp tác; tập huấn kỹ năng nghiệp vụ du lịch về ứng xử, giao tiếp, lễ tân và hướng dẫn tham quan cho một số thành viên khác.
Đánh giá về kết quả của Dự án, ông Lê Tấn Hổ - Phó Chủ tịch TT UBND tỉnh Phú Yên chia sẻ: “Kết quả lớn nhất mà Dự án đem lại không chỉ là nâng cao nhận thức, tạo sự quan tâm đúng mức của các cơ quan, tổ chức, cá nhân và cộng đồng đối với việc bảo tồn quần thể Rạn San Hô Hòn Yến, di sản thiên nhiên ban tặng trên địa bàn tỉnh Phú Yên, mà còn thúc đẩy triển khai các giải pháp bảo tồn Rạn San Hô đi kèm với định hướng khai thác hiệu quả nguồn lợi thủy sản trên địa bàn, tạo sinh kế bền vững và nâng cao chất lượng cuộc sống cho cư dân địa phương.”
Ông Lê Tấn Hổ - Phó chủ tịch UBND tỉnh Phú Yên nhấn mạnh cần sự chung tay của cộng đồng để bảo vệ rạn san hô Hòn Yến. (Ảnh: Báo Người Lao Động)
Đồng thời, ông nhận định thêm: “Nếu không có Dự án, chưa biết Rạn San hô sẽ ra sao? Từ khi có ý tưởng, khởi động và triển khai thực hiện Dự án, các hoạt động bảo vệ Rạn San hô đã được thúc đẩy, góp phần bảo vệ hiện trạng Rạn San Hô như hiện nay.”
Theo ông Trần Đình Luân, Cục Thủy sản (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn): “Bảo tồn hệ sinh thái san hô của Hòn Yến có thể gắn với chương trình xây dựng nông thôn mới; xây dựng mô hình sinh kế mới như du lịch nông thôn, du lịch làng nghề.”
Để duy trì sự đa dạng sinh học và vai trò quan trọng của rạn san hô đối với sinh kế cộng đồng địa phương, cần có sự chung tay của chính quyền, người dân và các tổ chức môi trường trong việc khôi phục và bảo tồn rạn san hô Hòn Yến, từ đó đảm bảo một môi trường bền vững cho tương lai.
Thùy Linh
Học viện Báo chí và Tuyên truyền
Vườn Quốc gia Xuân Sơn, nằm trên ranh giới giữa tỉnh Phú Thọ và Sơn La, không chỉ là “kho báu xanh” giàu đa dạng sinh học mà còn là minh chứng sống động cho nỗ lực hài hòa giữa bảo tồn thiên nhiên và phát triển sinh kế cộng đồng. Với hệ sinh thái rừng nhiệt đới - á nhiệt đới phong phú, nơi đây đang từng bước trở thành hình mẫu về quản lý bền vững, vừa gìn giữ di sản, vừa mở ra cơ hội phát triển kinh tế, du lịch sinh thái cho người dân địa phương.
Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng (Quảng Trị) - Di sản thiên nhiên thế giới được UNESCO hai lần vinh danh - đang tiếp tục khẳng định vị thế bằng việc triển khai nhiều hoạt động thiết thực, hướng tới đạt chuẩn “Danh lục Xanh” (Green List) do Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN) khởi xướng. Đây là một trong những chuẩn mực cao nhất về quản lý khu bảo tồn, được quốc tế công nhận.
Tại Trung tâm Bảo tồn Động vật hoang dã Việt Nam, những cá thể động vật không thể trở lại với môi trường tự nhiên đã trở thành những "đại sứ giáo dục”, nâng cao nhận thức cộng đồng về công tác bảo vệ và bảo tồn động vật hoang dã.
Vườn Quốc gia Hoàng Liên - “nóc nhà Đông Dương” không chỉ nổi tiếng với đỉnh Fansipan, mà còn được coi là một trong những trung tâm đa dạng sinh học bậc nhất Việt Nam và khu vực. Với hàng nghìn loài động, thực vật quý hiếm, nơi đây đang đứng trước cả cơ hội và thách thức lớn trong công cuộc phát triển rừng, bảo tồn đa dạng sinh học gắn với sinh kế cộng đồng và phát triển bền vững.
Ngày 11/8, đại diện Ban quản lý Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng, tỉnh Quảng Trị cho biết, thông qua bẫy ảnh, các nhà nghiên cứu và lực lượng chức năng phát hiện tại vườn quốc gia có nhiều loài động vật đặc hữu có tên trong Sách Đỏ của Việt Nam và thế giới.
Những năm gần đây, các tour du lịch sinh thái, du lịch giáo dục gắn với bảo tồn loài rùa biển đã tái định nghĩa những chuyến đi, không chỉ là “ngắm nhìn” mà còn là “hành động”, đưa rùa trở về đại dương và để con người đến gần hơn với thiên nhiên.
