Quản lý hoạt động điều tra cơ bản, đánh giá và lập bản đồ địa chất công trình phục vụ phát triển kinh tế - xã hội

Nghiên cứu công tác quản lý hoạt động điều tra cơ bản, đánh giá và lập bản đồ địa chất công trình nhằm tìm ra các nguyên nhân bất cập, hạn chế để đề xuất hướng khắc phục nhằm hoàn thiện, nâng cao hiệu quả của hoạt động là một nội dung rất quan trọng được quy định trong Luật Địa chất và Khoáng sản 2024. Nội dung này, rất cần thiết nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả công tác quản lý nhà nước về địa chất, khoáng sản và đưa tiềm năng này vào công cuộc xây dựng và phát triển bền vững đất nước.

Điều tra, khảo sát, đánh giá và lập bản đồ địa chất công trình 

Công tác nghiên cứu, đánh giá điều kiện địa chất công trình tại địa điểm xây dựng nhằm xác định cấu trúc nền đất, tính chất cơ lý của các lớp đất nền, điều kiện nước dưới đất và các tai biến địa chất phục vụ cho công tác quy hoạch, thiết kế và xử lý nền móng. Khảo sát địa chất công trình có ý nghĩa đặc biệt quan trọng khi thiết kế xây dựng công trình ở những nơi có điều kiện địa chất phức tạp, thiết kế xây dựng nhà cao tầng, công trình ngầm,… Bản đồ địa chất công trình, các thông tin, số liệu có được từ điều tra cơ bản địa chất công trình là nền tảng cần thiết cho các hoạt động khai thác, sử dụng hợp lý tài nguyên lãnh thổ. 

Kết quả nghiên cứu điều tra, đánh giá địa chất công trình để phục vụ quy hoạch sử dụng đất theo điều kiện địa chất; điều tra, đánh giá đặc điểm karst ngầm phục vụ quản lý, quy hoạch phát triển dân cư; nghiên cứu về địa chất công trình được sử dụng trước khi quyết định xây dựng hồ đập thuỷ điện, thuỷ lợi, đường cao tốc,… Vì vậy, trong những năm qua, công tác điều tra cơ bản, đánh giá và lập bản đồ địa chất công trình có vai trò quan trọng trong khai thác, sử dụng bền vững các nguồn tài nguyên thiên nhiên phục vụ kinh tế, đời sống dân sinh, góp phần vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. 

Tuy vậy, công tác quản lý hoạt động điều tra cơ bản, đánh giá và lập bản đồ địa chất công trình có sự biến động qua các thời kỳ với sự phân công của Chính phủ cho các bộ, ngành, theo từng phạm vi, đối tượng khác nhau. Cho đến nay, Bộ TN&MT quản lý toàn bộ các hoạt động điều tra cơ bản địa chất (lĩnh vực địa chất - khoáng sản), bao hàm cả các hoạt động điều tra cơ bản địa chất công trình. Tuy nhiên, chưa có quy định trách nhiệm quản lý nhà nước đối với công tác điều tra địa chất công trình, đặc biệt là các dữ liệu về địa chất công trình dẫn đến công tác điều tra địa chất về khoáng sản chủ yếu chú trọng đến đánh giá tiềm năng khoáng sản rắn, chưa chú trọng đến công tác quản lý nhà nước thống nhất về địa chất, tài nguyên địa chất, địa chất thủy văn - địa chất công trình,… Điều này dẫn đến hệ quả là cơ quan quản lý nhà nước không ban hành văn bản quy phạm pháp luật đầy đủ cho hoạt động điều tra cơ bản địa chất công trình, thiếu thống nhất trong tổ chức thực hiện cùng dạng công tác. Tình trạng này gây lãng phí nguồn lực, thiếu hiệu quả trong đầu tư của Nhà nước, xã hội cho điều tra cơ bản địa chất công trình, đồng thời giảm khả năng đưa kết quả điều tra phục vụ xã hội, cộng đồng.

Trong Luật ĐC&KS có nội dung hoàn toàn mới về lĩnh vực địa chất công trình, trong đó quy định cụ thể về nội dung điều tra địa chất công trình. Nội dung cụ thể bao gồm các điều như: Điều tra, đánh giá, xác định cấu trúc địa chất, địa hình địa mạo, địa chất thủy văn, các quá trình và hiện tượng địa chất động lực, tính chất cơ lý đất, đá; xác định mối quan hệ và quy luật thay đổi không gian giữa các yếu tố cấu trúc địa chất, địa hình địa mạo, địa chất thủy văn, các quá trình và hiện tượng địa chất động lực, tính chất cơ lý đất, đá; đánh giá tác động các điều kiện địa chất công trình đến cơ sở hạ tầng và phát triển KT-XH; lập bản đồ phân vùng địa chất công trình với tỷ lệ thích hợp, thể hiện rõ miền, vùng, khu địa chất công trình; xây dựng cơ sở dữ liệu địa chất công trình.

 Cơ sở khoa học quản lý hoạt động điều tra cơ bản, đánh giá và lập bản đồ địa chất công trình

Điều kiện địa chất công trình là tổng hợp các yếu tố địa chất tự nhiên ảnh hưởng đến công tác thiết kế, xây dựng và sử dụng công trình. Yếu tố địa hình địa mạo; Yếu tố địa tầng và tính chất cơ lý của các loại đất đá; Yếu tố cấu tạo địa chất và đặc điểm kiến tạo có thể làm thúc đẩy sự phát triển của một số quá trình và hiện tượng địa chất động lực công trình. Yếu tố địa chất thủy văn, yếu tố về vật liệu xây dựng khoáng tự nhiên,… Tùy thuộc đặc điểm và tính chất của công trình cụ thể cũng như giai đoạn khảo sát mà các yếu tố của điều kiện địa chất công trình có ý nghĩa và tầm quan trọng khác nhau.

Bước sang giai đoạn phát triển, hội nhập, đứng trước hàng loạt nhiệm vụ mới cần giải quyết, thích ứng với các chuyển biến mới về KT-XH, môi trường pháp lý song điều tra cơ bản, đánh giá và lập bản đồ địa chất công trình vẫn phát huy vai trò quan trọng trong khai thác, sử dụng bền vững các nguồn tài nguyên thiên nhiên phục vụ kinh tế, đời sống dân sinh góp phần vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Mặc dù vậy, các quy định quản lý, chính sách, pháp luật điều chỉnh các hoạt động chuyên môn điều tra cơ bản, đánh giá và lập bản đồ địa chất công trình không còn phù hợp, nảy sinh một số vấn đề bất cập trong thực tiễn như quy định về thẩm quyền và trách nhiệm quản lý, tổ chức thực hiện; quy trình thẩm định, đánh giá chất lượng hoạt động, đối tượng phục vụ và cơ chế, chính sách tài chính cho hoạt động, sự tham gia của xã hội, cộng đồng,...

Công tác nghiên cứu địa chất công trình khu vực cùng với việc đo vẽ lập bản đồ địa chất công trình ở nước ta còn chưa có tính hệ thống và không đồng đều. Tính chất thiếu hệ thống thể hiện ở chỗ trong thời gian dài, các cơ quan điều tra địa chất, khảo sát thiết kế chỉ tiến hành nghiên cứu điều kiện địa chất công trình ở từng địa điểm xây dựng cụ thể, trong đó mối quan tâm hàng đầu là nghiên cứu địa tầng và tính chất cơ lý của đất đá nằm trong đới ảnh hưởng công trình. Việc nghiên cứu các yếu tố khác của điều kiện địa chất công trình, phát hiện quy luật biến đổi của các yếu tố trên lãnh thổ rộng lớn hầu như không được quan tâm. Bên cạnh đó, công tác điều tra địa chất công trình chỉ tập trung vào những khu vực nhất định như các thành phố lớn, khu công nghiệp, các công trình lớn (thủy điện, đường dây điện, đường giao thông, hải cảng,...) và vùng đồng bằng. 

Trong bối cảnh đó, việc phân tích hiện trạng, cơ sở khoa học về quản lý hoạt động điều tra cơ bản, đánh giá và lập bản đồ địa chất công trình sẽ làm rõ nội dung, phương pháp và sự phù hợp, hiệu quả của hoạt động chuyên môn cũng như quản lý hoạt động chuyên môn này trong bối cảnh tình hình phát triển KT-XH có nhiều chuyển biến hiện nay. Từ đó, đúc rút bài học kinh nghiệm, làm cơ sở đề xuất các cơ chế, chính sách điều chỉnh các đối tượng liên quan như thay thế các công việc không còn phù hợp hoặc hiệu quả thấp thông qua thúc đẩy các công việc có hiệu quả cao, phù hợp với nhu cầu xã hội; cải tiến nội dung, phương thức thực hiện, tổ chức phân công, phối hợp hợp lý và áp dụng tiến bộ khoa học vào các công đoạn, hoạt động nhằm tối ưu hóa nguồn lực đầu tư của Nhà nước, xã hội để đạt được mục đích cuối cùng là quản lý thống nhất và phục vụ tốt hơn cho xã hội, cộng đồng.

Việc phân tích hiện trạng hoạt động, cơ sở khoa học các hoạt động để cải tiến, sửa đổi đã được áp dụng trong nhiều ngành, lĩnh vực. Trong lĩnh vực điều tra cơ bản địa chất nói chung, địa chất công trình nói riêng, việc phân tích hiện trạng hoạt động, cơ sở khoa học các hoạt động chuyên môn cũng đã được thực hiện song hầu như chưa có phân tích hiện trạng quản lý, cơ sở khoa học định hướng cho công tác quản lý của cơ quan chức năng nhằm tạo lập, sửa đổi hành lang pháp lý, cơ chế, chính sách, pháp luật chuyên ngành. Vì vậy, cần phân tích hiện trạng hoạt động, cơ sở khoa học về quản lý hoạt động điều tra cơ bản, đánh giá và lập bản đồ địa chất công trình.

Để nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý hoạt động điều tra cơ bản, đánh giá và lập bản đồ địa chất công trình, Nhà nước cần xem xét điều chỉnh các luật chuyên ngành theo hướng quy định tách riêng hoạt động điều tra cơ bản địa chất, địa chất công trình khỏi hoạt động quản lý, khai thác các tài nguyên, cụ thể là tài nguyên khoáng sản. Bộ TN&MT, trong quá trình xây dựng dự thảo Luật ĐC&KS, đã bổ sung điều khoản hoàn toàn mới về lĩnh vực địa chất công trình, trong đó có xây dựng dữ liệu địa chất công trình để việc sử dụng thông tin về địa chất công trình được hiệu quả và thống nhất.

LÊ THỊ THẢO DUYÊN
Viện Khoa học Địa chất và khoáng sản
Nguồn: Tạp chí Tài nguyên và Môi trường số 24 (Kỳ 2 tháng 12) năm 2024