Sau khi cơn bão Yagi tràn vào một số tỉnh, thành phố miền Bắc nước ta, cơn lũ đất đá đã vùi lấp toàn bộ thôn Làng Nủ, xã Phúc Khánh, huyện Bảo Yên, tỉnh Lào Cai, để lại những đau thương mất mát không kể xiết cho người dân nơi đây. Tại sao lại có hiện tượng lũ kèm đất đá? Làm thế nào để tránh thảm họa lũ đất đá ập đến bất ngờ? Các hiện tượng nào báo trước một cơn lũ nói chung, hoặc lũ đất đá nói riêng sắp xảy đến để bà con có thể phòng tránh? TS. Ngô Văn Liêm, Trưởng bộ môn Địa mạo và Địa lý - Môi trường biển, Khoa Địa lý, Trường Đại học Khoa học tự nhiên đã trao đổi với Tạp chí Tài nguyên và Môi trường về vấn đề này.
.jpg)
Phóng viên: Thưa ông, nhìn lại ảnh hưởng từ thảm họa lũ quét kèm đất đá do cơn bão Yagy vừa qua gây ra có thể chỉ ra nguyên nhân từ đâu, và thường xảy ra ở những khu vực nào?
TS. Ngô Văn Liêm: Lũ kèm đất đá như bạn nói theo chuyên môn được gọi là lũ bùn đá (debris flow), loại lũ này thường xảy ra trong những đợt mưa lớn, kéo dài nhiều ngày tại các lưu vực suối ở vùng núi, nơi có địa hình dốc, vỏ phong hóa, tầng đất dày.
Lũ bùn đá thường phát sinh từ khu vực thượng nguồn các khe suối nhỏ, nơi chúng (khe suối) cắt vào tầng vỏ phong hóa dày với trắc diện dọc khá dốc, làm phát sinh các khối trượt - lở đất (vùng phát sinh và tạo nguồn vật liệu); trên đường di chuyển khá nhanh dọc khe suối (vùng vận chuyển), vật liệu trượt lở (bùn đá) “đào khoét” đáy và sườn thung lũng, tiếp tục cuốn theo các vật liệu vừa bị phá hủy, đặc biệt là vật liệu từ các khối trượt mới dọc hai sườn thung lũng và “tuôn chảy” ra vùng cửa suối (vùng tích tụ và gây thiệt hại chính). Mức độ nguy hiểm của các trận lũ bùn đá này trở nên mạnh mẽ hơn khi các lưu vực suối có những đoạn mở rộng và thu hẹp xen kẽ nhau. Trên những đoạn thu hẹp đó có thể hình thành các “đập chắn tạm thời” do ùn tắc các nguồn vật liệu khác nhau như thân cây, rác và phổ biến hơn cả là do đất đá từ các khối trượt lở dọc hai bên sườn thung lũng suối đổ xuống,... Các đập chắn tạm thời thường sẽ mau chóng bị phá vỡ do quá tải. Việc phá vỡ các đập tạm thời tạo hiệu ứng domino cộng với hình thái lưu vực suối ở phần cuối bị thắt hẹp lại càng tạo ra dòng vật chất (nước và bùn đá, rác,…) có năng lượng và sức công phá lớn hơn khi tới vùng tích tụ - thường là nơi cư trú của cư dân miền núi.
Hiện tượng sạt lở đất (trượt lở đất) thì thường xảy ra ở các sườn đồi, núi dốc, nơi có lớp vỏ phong hóa, tầng đất dày, đặc biệt là những sườn dốc có những khe nứt và có nước rỉ/ chảy ra. Lũ quét, lũ bùn đá thì thường hay xảy ra và chịu thiệt hại nhiều nhất là ở các vùng mở rộng trước các cửa suối và hoặc là dọc các trũng/thung lũng giữa núi (gọi chung là các bề mặt tích tụ lũ tích cổ, như đã đề cập đến ở trên). Còn vùng phát sinh lũ quét - lũ bùn đá thì tùy thuộc vào các đặc trưng lưu vực suối (bồn thu nước).
Nhiều thống kê thực tế cho thấy, trong cùng một khu vực, với cùng một lượng mưa và cùng các yếu tố mặt đệm như nền địa chất, lớp phủ thực vật, hoạt động canh tác,… nhưng không phải ở tất cả các lưu vực suối trong khu vực đó sẽ xảy ra lũ quét - lũ bùn đá. Loại hình tai biến này thường chỉ xảy ra ở những lưu vực khi chúng có các đặc trưng hình thái (các chỉ số địa mạo) nhất định về độ chênh cao, độ dốc, độ rộng, chiều dài, diện tích, độ uốn khúc, tính bất đối xứng, hay có các dị thường (đoạn thắt) của lưu vực hoặc tính nhạy cảm với hiện tượng trượt lở đất trên các sườn lưu vực,... Các thông số hình thái của lưu vực suối này cũng không phải hoàn toàn giống nhau ở các khu vực khác nhau, khi đó lại phải xem xét đến các yếu tố như lượng mưa và mặt đệm khác như nền địa chất, hoạt động kiến tạo, lớp phủ thực vật, hoạt động canh tác,... Vì vậy cần phải có những nghiên cứu cụ thể và chi tiết hơn về vấn đề này thì mới có câu trả lời chính xác được.
Phóng viên: Tại khu vực Làng Nủ, xã Phúc Khánh, huyện Bảo Yên, tỉnh Lào Cai, theo mô tả của người dân, trước khi lũ kèm đất đá ập xuống, có tiếng nổ to, nhưng kể cả khi thấy đá rơi thì không phải ai cũng kịp thoát khỏi dòng lũ đất đá ập xuống sau đó. Vậy, theo ông, cách phòng tránh thảm họa lũ đất đá là như nào? Đặc biệt đối với người dân sống ở gần núi đồi, khi mưa to liên tục quá 24h?
TS. Ngô Văn Liêm: Hiện có khá nhiều thông tin về những tiếng nổ và tiếng di chuyển lục cục của đất đá trong dòng lũ bùn đá. Các thông tin đó đều rất quý cho nhận định hiện trạng và cho cảnh báo thảm họa lũ bùn đá. Tổng hợp các thông tin có thể thấy điểm chung là có hai tiếng nổ lớn. Với kiến thức chuyên môn, tôi có thể nhận định tiếng nổ thứ nhất là do khối trượt lở đất, đá lớn ở phía gần đỉnh của khối núi Con Voi (nơi xuất phát của dòng bùn đá, khối trượt lở 1). Tiếng nổ thứ hai là sự phá vỡ một đập chắn tạm thời được hình thành ở đoạn thắt gần cuối thung lũng (cách làng Nủ 400-500m). Đập chắn này được hình thành do nguồn vật chất từ các khối trượt lở trên sườn thung lũng (khối trượt lở 2) cùng các vật liệu do dòng chảy suối mang đến. Đập chắn này có thể được hình thành không lâu trước đó, hoặc có thể chỉ ngay sau khi khối trượt lở ở phía trên đỉnh xảy ra đã kích thích gây ra khối trượt lở 2).
Với chiều dài lưu vực không lớn (khoảng 3 km), nhưng đây là khu vực có độ dốc lớn nên vận tốc dòng bùn đá là rất lớn, vì vậy rất khó có biện pháp cảnh báo tức thời đạt hiệu quả tốt, đặc biệt lũ lại thường xảy ra vào buổi đêm đến gần sáng nên rất khó phát hiện để cảnh báo sớm. Theo tôi, cách phòng tránh tốt nhất là tránh xây dựng các khu dân cư ở phía dưới các cửa suối hoặc các trũng/thung lũng giữa núi. Đây thường là các bề mặt nón tích tụ lũ tích cổ (proluvial fan) hay nói cách khác, đó chính là sản phẩm tích đọng của các trận lũ trong những giai đoạn trước đây. Lũ xảy ra có tính chu kỳ và sẽ lặp lại nên cần tránh xây dựng các công trình trên các khu vực này. Còn trong trường hợp không có sự lựa chọn nào khác tốt hơn, vẫn phải sống ở các khu vực như nói ở trên thì đúng như băn khoăn của câu hỏi, khi có dự báo mưa to, đặc biệt là mưa to liên tục nhiều ngày thì việc tìm chỗ tránh trú trước là biện pháp khả thi và tốt nhất có thể.
Còn trong trường hợp không tránh trú trước được thì cần phải lưu ý một số dấu hiệu (có thể có) “trước” khi lũ quét - lũ bùn đá xảy đến như: có tiếng nổ lớn xuất phát từ phía trên của con suối kèm theo tiếng ầm ầm, mặt đất có những rung động bất thường, có mưa lớn nhưng dòng nước suối lại giảm đi đột ngột hoặc không tăng đáng kể so với lúc trước khi mưa và nước trở nên đục ngầu, mang theo nhiều bùn đất và các mảnh vụn, xuất hiện các vết nứt trên mặt đất, trên tường, trần nhà,…
Với các hộ dân sống ở khu vực dưới chân các đồi, núi, đặc biệt là các hộ cắt xẻ phần chân sườn các đồi, núi (nơi có lớp vỏ phong hóa/đất dày) để xây dựng nhà cửa thì khi phát hiện các vết nứt trên đồi cỡ một vài mét là phải xem xét di dời; đặc biệt vào những ngày mưa lớn, kéo dài, nhiều khi không phát hiện vết nứt trước đó cũng nên chú ý di dời bởi vết nứt có thể hình thành và gây trượt lở trong thời gian rất ngắn.
Thấy những dấu hiệu bất thường như trên thì người dân phải khẩn trương thông báo với những người xung quanh và tìm chỗ tránh trú ở những vị trí trên cao và phía xa khu vực dòng chảy suối (theo phương vuông góc với dòng chảy suối).
Phóng viên: Theo Trung tâm Dự báo Khí tượng thủy văn quốc gia, từ nay đến cuối năm có thể xuất hiện từ 6 - 8 cơn bão, áp thấp nhiệt đới hoạt động trên khu vực Biển Đông, trong đó có khoảng 3 - 4 cơn ảnh hưởng trực tiếp đến nước ta. Như vậy, khả năng lũ quét, sạt lở đất vẫn còn rất cao đúng không, thưa ông? Và mỗi người dân cần làm gì để chủ động hơn trong phòng tránh sạt lở và lũ quyét?
TS. Ngô Văn Liêm: Đúng. Còn mưa bão và áp thấp nhiệt đới mà ảnh hưởng đến các vùng núi thì còn khả năng cao về trượt lở đất và lũ quét - lũ bùn đá. Tuy nhiên, từ giờ đến cuối năm, khu vực miền Trung và Tây Nguyên sẽ là vùng có nguy cơ cao hơn so với khu vực phía Bắc, vì theo đặc trưng khí hậu nước ta thì bão và áp thấp nhiệt đới càng về cuối năm sẽ dịch chuyển dần về phía Nam. Vì vậy, những tháng cuối năm cần đặc biệt chú ý đến nguy cơ trượt lở đất và lũ quét - lũ bùn đá ở khu vực miền Trung và Tây Nguyên.
Thời tiết dường như ngày càng khắc nghiệt: Nắng to, mưa lớn, rét đậm, bên cạnh đó là các hiện tượng thiên tai dị thường do bão lũ, ngập lụt nêu trên là biểu hiện của biến đổi khí hậu. Để giảm thiểu ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, mỗi người dân phải cùng chung tay bảo vệ môi trường xung quanh. Nên bắt đầu từ những việc nhỏ hàng ngày: Tiết kiệm năng lượng (tắt đèn và thiết bị điện khi không cần thiết, sử dụng năng lượng tái tạo, rút phích cắm khỏi ổ điện sau khi sử dụng,…) giảm thiểu rác thải (sử dụng đồ có thể tái chế, hạn chế sử dụng đồ nhựa dùng một lần, phân loại và để rác đúng nơi quy định,…) trồng nhiều cây xanh, tiết kiệm nước, sử dụng phương tiện giao thông công cộng, tăng cường vận động bằng việc đi xe đạp hoặc đi bộ,…
Bằng cách thực hiện những thay đổi nhỏ trong lối sống của mình, chúng ta có thể tạo ra sự khác biệt lớn trong việc giảm thiểu và hạn chế những ảnh hưởng của biến đổi khí hậu cũng có nghĩa là giúp hạn chế và giảm thiểu thiệt hại do thiên tai gây ra.
Phóng viên: Trân trọng cảm ơn ông!
NGUYÊN KHÔI (thực hiện)
Nguồn: Tạp chí Tài nguyên và Môi trường số 19 (Kỳ 1 tháng 10) năm 2024
Gen Xanh không chỉ là cuộc thi đơn thuần mà còn là có ý nghĩa quan trọng nhằm xây dựng thế hệ trẻ Việt Nam tiên phong trong phòng chống thiên tai và biến đổi khí hậu.
Trong Kỳ 4, chúng ta đã phân tích vai trò của hợp tác quốc tế và tài chính khí hậu, chiếc “đòn bẩy” giúp Việt Nam tiếp cận công nghệ hiện đại, nguồn vốn xanh và tham gia thị trường tín chỉ carbon toàn cầu. Tuy nhiên, dù chính sách có rõ ràng và quốc tế có đồng hành, mọi cam kết sẽ chỉ là con chữ nếu không có những người trực tiếp thực hiện. Và những người đó chính là cộng đồng và doanh nghiệp, những chủ thể ở tuyến đầu biến mục tiêu giảm phát thải mê-tan thành hành động cụ thể.
Sau ba kỳ đầu tiên, chúng ta đã lần lượt phân tích bức tranh toàn cầu và cam kết của Việt Nam, các giải pháp trong nông nghiệp - chất thải và mặt trận then chốt năng lượng. Tuy nhiên, để biến những cam kết này thành hiện thực, Việt Nam không thể chỉ dựa vào nguồn lực trong nước. Hợp tác quốc tế và huy động tài chính khí hậu sẽ là chìa khóa mở ra cánh cửa thực thi, giúp Việt Nam vượt qua rào cản công nghệ, tài chính và quản lý.
Trong Bài 2, Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường đã đi sâu vào tiềm năng và giải pháp giảm phát thải mê-tan trong nông nghiệp và quản lý chất thải - 02 lĩnh vực chiếm hơn 70% tổng phát thải quốc gia. Nhưng để hiện thực hóa cam kết giảm ít nhất 30% lượng phát thải vào năm 2030, Việt Nam không thể bỏ qua một “mặt trận” khác: năng lượng, đặc biệt là khai thác than và dầu khí. Đây là khu vực tiềm ẩn nguy cơ phát thải cao, nhưng cũng chính là nơi có thể giảm mạnh nếu tận dụng tốt công nghệ và chính sách.
Trong Kỳ 1 của loạt bài, Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường đã phác họa bức tranh toàn cầu về khí mê-tan - loại khí có sức nóng gấp 28 lần CO₂ trong chu kỳ 100 năm và tới 80 lần trong 20 năm cũng như cam kết mạnh mẽ của Việt Nam khi tham gia Global Methane Pledge, đặt mục tiêu giảm ít nhất 30% phát thải vào năm 2030 so với 2020. Bước sang Kỳ 2, bài viết đi sâu vào hai lĩnh vực phát thải lớn nhất của Việt Nam: nông nghiệp và quản lý chất thải, nơi chiếm hơn 70% tổng lượng mê-tan quốc gia. Đây không chỉ là thách thức, mà còn là cơ hội vàng để Việt Nam hiện thực hóa cam kết toàn cầu, đồng thời đem lại lợi ích thiết thực cho kinh tế và xã hội.
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt, khí mê-tan, loại khí nhà kính có sức nóng gấp 28 lần CO₂ - đang trở thành tâm điểm trong các nỗ lực toàn cầu. Việt Nam, cùng hơn 150 quốc gia, đã tham gia Cam kết giảm phát thải mê-tan toàn cầu (Global Methane Pledge) với mục tiêu cắt giảm ít nhất 30% vào năm 2030 so với mức năm 2020. Bên lề Hội thảo “Tuyên truyền, nâng cao nhận thức về giảm phát thải khí mê-tan” tổ chức ngày 25/9/2025 tại Hà Nội, nhiều chuyên gia và nhà quản lý đã chia sẻ về lộ trình hành động, những thách thức cũng như cơ hội để Việt Nam thực hiện thành công cam kết này.
