Từ đầu năm 2024 đến nay, thiên tai tiếp tục diễn biến bất thường, khó dự báo. Sau các đợt nắng nóng gay gắt, hạn hán, xâm nhập mặn kéo dài vào đầu năm, thời gian gần đây đã liên tiếp xảy ra mưa lớn, sạt lở đất, lũ, ngập lụt cục bộ tại nhiều nơi, nhất là tại khu vực Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ và Tây Nguyên. Thủ tướng Chính phủ đã có nhiều chỉ đạo Bộ Tài nguyên và Môi trường và Bộ, ngành có liên quan, đặc biệt là các địa phương theo dõi sát tình hình, chủ động chỉ đạo, tổ chức triển khai công tác phòng, chống thiên tai từ sớm, từ xa.
Thế giới và Việt Nam chưa dự báo được về lũ quét, sạt lở mà chỉ có thể cảnh báo
Thiên tai gây ra thiệt hại rất lớn về người, tài sản của nhân dân và công trình cơ sở hạ tầng, ảnh hưởng không nhỏ đến sản xuất kinh doanh và đời sống của người dân. Theo thống kê của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, từ đầu năm 2024 đến nay, thiên tai làm 104 người chết và mất tích (phần lớn người chết và mất tích là do sạt lở đất hoặc bị lũ cuốn), thiệt hại về vật chất ước tính khoảng 2.000 tỷ đồng.
Trao đổi với phóng viên Tạp chí TN&MT, TS. Hoàng Văn Đại, Phó Giám đốc Trung tâm Dự báo KTTV quốc gia cho biết, thế giới và Việt Nam chưa thể dự báo được về lũ quét, sạt lở mà chỉ có thể cảnh báo. Trong điều kiện của Việt Nam, thực tế là rất khó để dự đoán và giảm thiểu rủi ro lũ quét, sạt lở đất một cách hiệu quả. Những vụ sạt lở đất gây thiệt hại lớn trong thời gian vừa qua ở nhiều nơi trên thế giới cho thấy điều đó. Ngay cả ở quốc gia có địa hình phẳng nhất thế giới như nước Úc thì các hợp đồng bảo hiểm cũng không có xu hướng bảo hiểm cho rủi ro sạt lở đất vì một lý do đơn giản là rủi ro này rất khó ước tính.
Đối với khoa học hiện nay, cảnh báo lũ quét, sạt lở đất chi tiết đến từng khu vực nhỏ như thôn bản, khu dân cư để giảm thiểu các thiệt hại vẫn luôn là thách thức không chỉ của riêng Việt Nam mà ngay cả với những nước có trình độ khoa học công nghệ KTTV phát triển như Nhật Bản, Hoa Kỳ,... Do đó, với công nghệ hiện nay, thế giới chưa thể dự báo được lũ quét, sạt lở đất sẽ xảy ra tại vị trí cụ thể và trong thời điểm cụ thể. Chỉ có khả năng cảnh báo nguy cơ xảy ra lũ quét, sạt lở đất trong một khu vực nhất định và trong một khoảng thời gian nhất định. Để cảnh báo lũ quét, sạt lở đất chúng ta cần phải thực hiện rất nhiều công việc như tăng cường quan trắc, áp dụng các tiến bộ khoa học mới, tăng cương mức độ chi tiết của các yếu tố bề mặt. Đặc biệt là phải đánh giá được chính xác độ ổn định của mái, độ bền và khả năng liên kết hạt của đất ở mỗi vị trí, vấn đề này phù thuộc vào các loại đất khác nhau, đan xen vào nhau như cát, bùn và đất sét.
Từ năm 2022, Việt Nam đã tiếp nhận Hệ thống hỗ trợ cảnh báo lũ quét Đông Nam Á (SEAFFGS). Đây là hệ thống hỗ trợ cảnh báo lũ quét đầu tiên sử dụng dữ liệu dự báo cực ngắn và được tích hợp một lượng lớn nhiều nguồn dữ liệu khác nhau. Các dữ liệu của Việt Nam đã được tích hợp vào hệ thống gồm số liệu ước lượng mưa từ 10 ra đa, và hơn 1500 trạm mưa tự động, sản phẩm Nowcasting dự báo mưa, sản phẩm dự báo mưa số trị từ mô hình WRF... Tuy nhiên, SEAFFGS chưa thể hỗ trợ dự báo được vị trí cụ thể xảy ra lũ quét, sạt lở đất, chỉ có thể hỗ trợ các dự báo viên phân tích, cảnh báo các ngưỡng mưa sinh lũ quét đối với mỗi tiểu lưu vực trong 1 giờ, 3 giờ, 6 giờ và được cập nhật thường xuyên theo các khoảng thời gian tương ứng; vùng nguy cơ sạt lở đất trong 24 giờ tiếp theo với tần suất cập nhật 6 giờ/lần,
Việc cảnh báo đến các điểm cụ thể phụ thuộc khả năng dự báo mưa và số liệu điều tra khảo sát ở địa phương. So với trước năm 2021, đến nay đã có bổ sung chi tiết thêm các khu vực có nguy về sạt lở để theo dõi và cảnh báo. Ví dụ, đối với tỉnh Bắc Kạn đã điều tra xác định được hơn 400 vị trí có nguy cơ cao lũ quét, sạt lở đất do đó các cơ quan dự báo KTTV sẽ theo dõi diễn biến mưa ở những điểm cụ thể đó để đưa ra các các cảnh báo phù hợp. Cách tiếp cận này thời gian tới sẽ tiếp tục nhân rộng cho các địa phương khác khi chúng ta có đầy đủ số liệu điều tra về địa chất.
Theo cảnh báo của Trung tâm Dự báo KTTV quốc gia, hiện tượng La Nina sẽ tác động đến nước ta từ tháng 9 năm 2024, nguy cơ xảy ra bão, mưa lớn, lũ lụt, lũ quét, sạt lở đất, mất an toàn hồ đập là rất cao, đe dọa nghiêm trọng đến sản xuất, sinh hoạt, tính mạng và tài sản của người dân.
Chủ động phòng, chống, khắc phục hậu quả
Trước tình trạng thiên tai diễn biến bất thường, khó dự báo, gây thiệt hại rất lớn về người và tài sản, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính vừa ký Công điện số 75/CĐ-TTg ngày 4/8/2024 yêu cầu các bộ ngành, địa phương chủ động phòng, chống, khắc phục hậu quả thiên tai trong thời gian tới. Thủ tướng Chính phủ yêu cầu: Bộ trưởng các bộ, Thủ trưởng cơ quan ngang Bộ, cơ quan thuộc Chính phủ, Chủ tịch Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương theo chức năng, nhiệm vụ được giao tiếp tục chủ động tập trung chỉ đạo, tổ chức theo dõi chặt chẽ diễn biến thiên tai, chủ động chỉ đạo, triển khai quyết liệt, kịp thời, hiệu quả các biện pháp ứng phó, khắc phục hậu quả thiên tai. Chủ tịch Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương: Chủ động hơn nữa để tập trung lãnh đạo, chỉ đạo, tổ chức triển khai công tác phòng, chống, khắc phục hậu quả thiên tai trên địa bàn theo phương châm “bốn tại chỗ” với tinh thần chủ động, kịp thời, quyết liệt nhất để bảo đảm an toàn tính mạng, giảm thiểu thiệt hại về tài sản của nhân dân và nhà nước. Khẩn trương rà soát, hoàn thiện phương án ứng phó đối với từng loại hình thiên tai có thể xảy ra trên địa bàn, nhất là phương án ứng phó bão, lũ lụt, sạt lở đất, lũ quét; xác định các khu vực trọng điểm xung yếu để chủ động xây dựng kịch bản bố trí lực lượng, phương tiện sẵn sàng ứng phó, cứu hộ cứu nạn khi có tình huống xảy ra,…Bộ trưởng Bộ TN&MT tập trung chỉ đạo cơ quan dự báo KTTV kịp thời đánh giá, rút kinh nghiệm công tác theo dõi, dự báo, cảnh báo thiên tai trong thời gian vừa qua, tiếp tục tập trung nâng cao chất lượng công tác dự báo, cảnh báo thiên tai, sạt lở, sụt lún… bảo đảm độ tin cậy; tổ chức theo dõi chặt chẽ diễn biến, dự báo và thông tin kịp thời về thiên tai và các hiện tượng thời tiết cực đoan cho cơ quan chức năng, địa phương và người dân biết để chủ động trong chỉ đạo, triển khai công tác ứng phó thiên tai.
TS. Hoàng Văn Đại, Phó Giám đốc Trung tâm Dự báo KTTV quốc gia cho biết, trước hết, các cấp chính quyền và người dân thường xuyên theo dõi, cập nhật thông tin dự báo, cảnh báo của cơ quan KTTV trên các kênh truyền thông, báo chí hàng ngày. Hệ thống Dự báo KTTV quốc gia hiện nay được thực hiện theo dõi, giám sát, dự báo, cảnh báo, liên tục thường trực 24/24h. Các bản tin dự báo, cảnh báo thiên tai KTTV được chuyển đến Ban Chỉ đạo Quốc gia về phòng, chống thiên tai và các cơ quan phòng, chống thiên tai tỉnh, huyện với phương thức qua fax, email, tin nhắn SMS và đăng tải trên các hệ thống truyển thống truyền hình, báo chí, các website của Tổng cục KTTV như http://vnmha.gov.vn/, https://www.nchmf.gov.vn/kttv/,... và qua các mạng xã hội như zalo, facebook… để các tỉnh chủ động trong công tác phòng chống. Để phục vụ công tác ứng phó tại địa phương, các Đài KTTV tỉnh sẽ thực hiện các bản tin cụ thể hóa, chi tiết hóa tới các xã hoặc các điểm có nguy cơ xảy ra sạt lở (phụ thuộc điều kiện số liệu điều tra sẵn có)
Bên cạnh đó, người dân cần tuân thủ các chỉ đạo, hướng dẫn của cơ quan phòng chống thiên tai địa phương. Ví dụ đối với đợt mưa hiện nay được cảnh báo diễn ra trên diện rộng ở Bắc Bộ và trong khoảng thời gian từ ngày 27 đến ngày 31/7, vì vậy cộng đồng người dân cần đặc biệt cảnh giác cao đối với hiện tượng lũ quét trên các sông suối, sạt lở đất ở các vùng đối núi và ngập úng ở các vùng trũng thấp trong những ngày nói trên.
Ngoài các bản tin cảnh báo thông qua cơ quan truyền thông và cơ quan phòng chống thiên tai địa phương, người dân có thể theo dõi cảnh báo trực tuyến nguy cơ lũ quét, sạt lở đất; trong đó cần đặc biệt lưu ý các khu vực nguy cơ cao đến rất cao được thể cảnh báo với cấp màu đỏ và tím.
Đồng thời, trước và sau mỗi đợt thiên tai, chính quyền địa phương sẽ chỉ đạo đội xung kích phòng chống thiên tai cấp thôn, xã tiến hành rà soát các điểm nghẽn ở các sông suối trên địa bàn để kịp thời thông tin cho chính quyền và người dân địa phương biết và phòng tránh. Việc này đã chứng minh rất hiệu quả trong những năm vừa qua.
Theo TS. Hoàng Văn Đại, hiện tại, hiện tượng ENSO đang ở pha trung tính và tiếp tục duy trì đến khoảng cuối tháng 8/2024 và nhiều khả năng chuyển sang trạng thái La Nina từ tháng 9-10/2024. Từ nay đến tháng 12/2024, trên Biển Đông có khả năng xuất hiện khoảng từ 8 - 10 cơn bão/ATNĐ; trong đó có khoảng 3 - 5 cơn đổ bộ vào đất liền. Số lượng như trên tương đương với mức trung bình nhiều năm, tuy nhiên, cần đề phòng khả năng bão/ATNĐ hình thành ngay trên khu vực Biển Đông. Người dân cần chú ý bão/ATNĐ và gió mùa Tây Nam có khả năng gây ra gió mạnh, sóng lớn ảnh hưởng đến các hoạt động trên khu vực Biển Đông. Trong tháng 8 - 9, nắng nóng vẫn sẽ xuất hiện ở Bắc Bộ và Trung Bộ, với cường độ giảm dần. Mùa mưa ở khu vực Trung Bộ có khả năng xuất hiện tương đương so với TBNN vào khoảng cuối tháng 8 và nửa đầu tháng 9.
Tổng lượng mưa trên cả nước từ tháng 9 trở đi phổ biến cao hơn TBNN. Từ nay đến tháng 10, trên các sông Bắc Bộ sẽ xuất hiện các đợt lũ với mực nước đỉnh lũ trên các sông chính ở mức BĐ1-BĐ2, các sông nhỏ ở mức BĐ2-BĐ3.
Từ nay đến hết tháng 8/2024, trên các sông từ Thanh Hóa đến Hà Tĩnh, Bình Thuận và khu vực Tây Nguyên xuất hiện 2-4 đợt lũ và dao động, các sông khác ở Trung Bộ mực nước biến đổi chậm. Trong tháng 9, tháng 10/2024, trên các sông ở khu vực Trung Bộ, Tây Nguyên xuất hiện các đợt lũ; đỉnh lũ ở hạ lưu các sông chính ở mức BĐ1-BĐ2; các sông nhỏ, thượng lưu các sông ở mức BĐ2-BĐ3. Nguy cơ xảy ra ngập lụt tại các đô thị, thành phố lớn do ảnh hưởng của mưa lớn cục bộ. Lũ quét, sạt lở đất nguy cơ cao xuất hiện tại các khu vực vùng núi.
Ngoài ra, từ nay đến tháng 10/2024, do ảnh hưởng của hoạt động gió mùa Tây Nam nên ngoài khơi vùng biển Nam Trung Bộ và Nam Bộ vẫn có khả năng xuất hiện sóng cao 2 - 4 m; tại các vùng biển ven bờ khu vực Cà Mau-Kiên Giang độ cao sóng dao động trong khoảng 1,5-2,5 m, có lúc trên 2,5 m. Vùng ven biển các tỉnh Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ và Trung Trung Bộ cần lưu ý đề phòng sóng lớn kết hợp với nước dâng do ảnh hưởng của bão và ATNĐ trong tháng 8-10/2024, nguy cơ cao gây sạt lở bờ sông, bờ biển. Tháng 10/2024, do ảnh hưởng của gió mùa Đông Bắc, độ cao sóng khu vực Vịnh Bắc Bộ và vùng biển ngoài khơi Trung Bộ cũng có thể đạt 2-4 m.
Các địa phương cần theo dõi sát diễn biến thiên tai để chủ động triển khai các kế hoạch phòng chống phù hợp, đặc biệt là các khu vực thường xuyên có nguy cơ cao xảy ra sạt lở, lũ quét, vùng ven biển... để kịp thời cảnh báo đến người dân, hạn chế tối đa thiệt hại do thiên tai.
PHƯƠNG ĐÔNG
Nguồn: Tạp chí Tài nguyên và Môi trường số 15 (Kỳ 1 tháng 8) năm 2024
Gen Xanh không chỉ là cuộc thi đơn thuần mà còn là có ý nghĩa quan trọng nhằm xây dựng thế hệ trẻ Việt Nam tiên phong trong phòng chống thiên tai và biến đổi khí hậu.
Trong Kỳ 4, chúng ta đã phân tích vai trò của hợp tác quốc tế và tài chính khí hậu, chiếc “đòn bẩy” giúp Việt Nam tiếp cận công nghệ hiện đại, nguồn vốn xanh và tham gia thị trường tín chỉ carbon toàn cầu. Tuy nhiên, dù chính sách có rõ ràng và quốc tế có đồng hành, mọi cam kết sẽ chỉ là con chữ nếu không có những người trực tiếp thực hiện. Và những người đó chính là cộng đồng và doanh nghiệp, những chủ thể ở tuyến đầu biến mục tiêu giảm phát thải mê-tan thành hành động cụ thể.
Sau ba kỳ đầu tiên, chúng ta đã lần lượt phân tích bức tranh toàn cầu và cam kết của Việt Nam, các giải pháp trong nông nghiệp - chất thải và mặt trận then chốt năng lượng. Tuy nhiên, để biến những cam kết này thành hiện thực, Việt Nam không thể chỉ dựa vào nguồn lực trong nước. Hợp tác quốc tế và huy động tài chính khí hậu sẽ là chìa khóa mở ra cánh cửa thực thi, giúp Việt Nam vượt qua rào cản công nghệ, tài chính và quản lý.
Trong Bài 2, Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường đã đi sâu vào tiềm năng và giải pháp giảm phát thải mê-tan trong nông nghiệp và quản lý chất thải - 02 lĩnh vực chiếm hơn 70% tổng phát thải quốc gia. Nhưng để hiện thực hóa cam kết giảm ít nhất 30% lượng phát thải vào năm 2030, Việt Nam không thể bỏ qua một “mặt trận” khác: năng lượng, đặc biệt là khai thác than và dầu khí. Đây là khu vực tiềm ẩn nguy cơ phát thải cao, nhưng cũng chính là nơi có thể giảm mạnh nếu tận dụng tốt công nghệ và chính sách.
Trong Kỳ 1 của loạt bài, Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường đã phác họa bức tranh toàn cầu về khí mê-tan - loại khí có sức nóng gấp 28 lần CO₂ trong chu kỳ 100 năm và tới 80 lần trong 20 năm cũng như cam kết mạnh mẽ của Việt Nam khi tham gia Global Methane Pledge, đặt mục tiêu giảm ít nhất 30% phát thải vào năm 2030 so với 2020. Bước sang Kỳ 2, bài viết đi sâu vào hai lĩnh vực phát thải lớn nhất của Việt Nam: nông nghiệp và quản lý chất thải, nơi chiếm hơn 70% tổng lượng mê-tan quốc gia. Đây không chỉ là thách thức, mà còn là cơ hội vàng để Việt Nam hiện thực hóa cam kết toàn cầu, đồng thời đem lại lợi ích thiết thực cho kinh tế và xã hội.
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt, khí mê-tan, loại khí nhà kính có sức nóng gấp 28 lần CO₂ - đang trở thành tâm điểm trong các nỗ lực toàn cầu. Việt Nam, cùng hơn 150 quốc gia, đã tham gia Cam kết giảm phát thải mê-tan toàn cầu (Global Methane Pledge) với mục tiêu cắt giảm ít nhất 30% vào năm 2030 so với mức năm 2020. Bên lề Hội thảo “Tuyên truyền, nâng cao nhận thức về giảm phát thải khí mê-tan” tổ chức ngày 25/9/2025 tại Hà Nội, nhiều chuyên gia và nhà quản lý đã chia sẻ về lộ trình hành động, những thách thức cũng như cơ hội để Việt Nam thực hiện thành công cam kết này.
