LTS: Từ bao đời nay, thủy lợi đã gắn bó mật thiết với đời sống người dân khu vực phía Bắc Việt Nam. Những con đê trầm mặc chạy dài bên bờ Sông Hồng, những kênh mương len lỏi giữa cánh đồng lúa, những hồ chứa nước nằm yên bình giữa núi rừng,… tất cả tạo nên một Hệ thống “mạch máu” nuôi dưỡng sản xuất nông nghiệp, bảo đảm sinh kế cho hàng chục triệu người dân.
Bước sang thời kỳ đổi mới và hội nhập, thủy lợi không chỉ dừng ở nhiệm vụ cung cấp nước tưới tiêu, tiêu thoát lũ mà còn giữ vai trò trọng yếu trong điều tiết nguồn nước, phòng chống thiên tai, bảo vệ môi trường và thích ứng với biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, trước áp lực dân số gia tăng, nhu cầu phát triển công nghiệp và đô thị, cùng những tác động ngày càng khốc liệt của thời tiết cực đoan, các Hệ thống công trình thủy lợi miền Bắc đang đứng trước nhiều thách thức lớn như tình trạng lấn chiếm các công trình thuỷ lợi; vấn nạn xả thải rác thải, chất thải xuống các tuyến kênh mương; ô nhiễm nguồn nước từ các hoạt động sản xuất công nghiệp và dân sinh chưa được xử lý; mực nước các dòng sông và hồ đập xuống thấp vào mùa khô do biến đổi khí hậu; diện tích tưới ngày càng thu hẹp trong khi hệ số tiêu ngày càng tăng lên. Đặc biệt là cơ chế giá dịch vụ thủy lợi còn nhiều bất cập, chưa phản ánh đúng chi phí thực tế của hoạt động thuỷ nông đã ảnh hưởng không nhỏ đến công tác quản lý và vận hành các Hệ thống công trình thuỷ lợi ở miền Bắc,…
Tuyến bài này sẽ đưa bạn đọc đi sâu tìm hiểu thực trạng, những thành tựu và tồn tại, khó khăn của các Hệ thống thủy lợi ở vùng đồng bằng Sông Hồng, trung du và miền núi phía Bắc; lắng nghe tiếng nói từ cơ sở, các nhà quản lý, chuyên gia; đồng thời cùng bàn giải pháp để quản lý và vận hành hiệu quả Hệ thống các công trình thuỷ lợi nhằm phục vụ cho phát triển kinh tế và dân sinh, thích ứng với biến đổi khí hậu.

Trải qua nhiều thập kỷ hình thành, phát triển và gắn bó với người dân vùng châu thổ sông Hồng, hệ thống này hiện đang đối diện không ít khó khăn, thách thức trước yêu cầu phát triển mới và tác động của biến đổi khí hậu.

Ông Nguyễn Như Tuấn, Giám đốc Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Bắc Đuống

Ông Nguyễn Như Tuấn, Giám đốc Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Bắc Đuống nhấn mạnh: “Nhiều năm qua, công tác kiên cố hóa, nâng cấp cơ sở hạ tầng thủy nông đã giúp đảm bảo nguồn nước tưới, tiêu, không để xảy ra hạn hán hay thiếu nước. Tuy nhiên, quá trình đô thị hóa, công nghiệp hóa nhanh đã tạo áp lực lớn lên hệ thống, khiến năng lực tiêu hiện tại chỉ đáp ứng được hơn 50% nhu cầu”.
Hệ thống thủy lợi Bắc Đuống – “Mạch máu” của nông nghiệp Bắc Ninh
Theo ông Tuấn, Hệ thống thủy lợi Bắc Đuống là hệ thống liên tỉnh, tưới tiêu bằng động lực, phục vụ cho 25 xã, phường của tỉnh Bắc Ninh và xã Thụy Lâm (Hà Nội). Hệ thống được bao bọc bởi ba con sông lớn – sông Đuống, sông Cầu và sông Cà Lồ – với diện tích phục vụ tưới trong năm khoảng 46.000 ha và tiêu khoảng 46.089 ha.

Trạm bơm Trịnh Xá thuộc Hệ thống thủy lợi Bắc Đuống bơm cấp nước tuyến kênh tưới Nam Trịnh Xá phục vụ sản xuất nông nghiệp

Hiện nay, theo Quyết định số 19/QĐ-UBND của UBND tỉnh Bắc Ninh, Công ty đang quản lý, khai thác và bảo vệ 408 trạm bơm, gần 850 tổ máy bơm có lưu lượng từ 290m³/h đến 18.000m³/h và 270 tuyến kênh mương dài 774 km, trải rộng trên địa bàn 25 xã, phường của Bắc Ninh và một xã của Hà Nội.
“Nhờ sự quan tâm đầu tư của Nhà nước, các cấp, các ngành, nhiều năm qua chúng tôi đã đảm bảo đủ nước phục vụ sản xuất, không để xảy ra hạn hán hay thiếu nước nghiêm trọng” – ông Tuấn chia sẻ.
Tuy nhiên, quá trình đô thị hóa, công nghiệp hóa nhanh chóng đã làm thay đổi cơ cấu sử dụng đất, gia tăng áp lực tiêu thoát. Năng lực tiêu của hệ thống hiện mới đáp ứng được khoảng hơn 50% nhu cầu, gây khó khăn cho công tác tiêu úng trong mùa mưa.
Những bất cập trong quản lý, vận hành
Hệ thống thủy lợi Bắc Đuống đã được xây dựng từ những năm 1960 – 1970, đến nay nhiều hạng mục đã hết niên hạn sử dụng. Mặc dù được quan tâm đầu tư sửa chữa, nâng cấp nhưng các hạng mục này vẫn chưa đồng bộ, chủ yếu mang tính sửa chữa tạm thời.

Người dân dựng lán tạm trên sông Ngũ Huyện Khê thuộc Hệ thống thủy lợi Bắc Đuống

Theo ông Tuấn, bất cập lớn nhất hiện nay là: Địa bàn quản lý trải rộng, nhân lực thiếu, gây khó khăn cho công tác kiểm tra, vận hành; Công trình xuống cấp, nhiều hạng mục đã hết tuổi thọ; Phương thức vận hành lạc hậu, phần lớn vẫn dùng cơ khí hoặc thủ công, chưa tích hợp hệ thống giám sát từ xa, cảnh báo sớm; Năng lực tiêu thoát chưa đáp ứng yêu cầu khi xuất hiện mưa lớn bất thường; Nguồn vốn bảo trì, cải tạo, xây mới hạn chế; Chất lượng và trữ lượng nước đầu vào suy giảm, ảnh hưởng đến hiệu quả khai thác; Chưa có cơ chế phối hợp liên tỉnh trong quản lý vận hành, xử lý tình huống.
Ông Tuấn nhấn mạnh: “Nếu không sớm có kế hoạch đầu tư đồng bộ và hiện đại hóa hệ thống, nguy cơ giảm năng lực phục vụ sản xuất là rất rõ ràng”.
Lấn chiếm hành lang công trình – vấn đề nan giải
Với tốc độ đô thị hóa, công nghiệp hoá trên Hệ thống thuỷ lợi Bắc Đuống nhanh nên tình trạng lấn chiếm hành lang bảo vệ công trình thủy lợi diễn ra ngày càng phức tạp, cả về hình thức lẫn số lượng.

Vi phạm hành lang kênh tiêu Vạn An thuộc Hệ thống thủy lợi Bắc Đuống

Từ năm 2020 đến hết tháng 6/2025, hệ thống ghi nhận 720 trường hợp vi phạm, đã giải tỏa được 165 trường hợp, còn tồn tại 555 trường hợp. Riêng năm 2025 phát sinh thêm 80 trường hợp, mới xử lý được 15, còn tồn tại 65 trường hợp.
“Chúng tôi đã chỉ đạo các Xí nghiệp và đầu mối thường xuyên kiểm tra, phối hợp với chính quyền địa phương lập hồ sơ, đề nghị dừng các hoạt động vi phạm và xử lý. Tuy nhiên, việc xử lý của một số địa phương còn chưa quyết liệt, dẫn đến tình trạng tái vi phạm vẫn diễn ra” – ông Tuấn cho biết.
Ô nhiễm môi trường kênh mương – Thách thức lớn
Ngoài tình trạng lấn chiếm, Hệ thống thủy lợi Bắc Đuống còn đối diện với vấn đề xả thải trực tiếp ra kênh mương. Các nguồn thải chính bao gồm: Nước thải sinh hoạt từ khu dân cư; Nước thải chăn nuôi, trại gia súc, gia cầm; Nước thải công nghiệp từ các cơ sở sản xuất; Rác thải rắn, đặc biệt là túi nylon, xác động vật.

Ô nhiễm nguồn nước trên sông Ngũ Huyện Khê đoạn qua xã Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh

Trước năm 2022, việc quản lý xả thải được thực hiện theo Luật Thủy lợi và các giấy phép, báo cáo định kỳ gửi về Công ty. Tuy nhiên, từ khi Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 có hiệu lực, việc theo dõi, giám sát thuộc về các cơ quan quản lý môi trường, Công ty không còn nhận được Giấy phép và báo cáo định kỳ của các đơn vị xả thải, đã gây khó khăn cho công tác kiểm soát nguồn nước.
“Chúng tôi vẫn thường xuyên kiểm tra, quan sát bằng mắt thường, nếu phát hiện dấu hiệu bất thường về màu, mùi của nước sẽ báo cáo cấp trên để xử lý” – ông Nguyễn Sỹ Hải - Trưởng phòng Quản lý nước, Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Bắc Đuống cho biết thêm.
Tính đến trước 01/01/2022, có 81 giấy phép xả nước thải đã qua xử lý vào hệ thống công trình thủy lợi Bắc Đuống, với tổng lưu lượng xả khoảng 162.505 m³/ngày đêm.
Bất cập trong cơ chế giá dịch vụ thủy lợi
Hiện nay, cơ chế giá dịch vụ thủy lợi còn nhiều điểm bất cập. Giá dịch vụ thuỷ lợi chưa phản ánh đúng chi phí thực tế, khoản kinh phí Nhà nước chi trả mới đáp ứng khoảng 1/3 tổng kinh phí duy trì hoạt động. Phần còn lại phải dựa vào hỗ trợ từ ngân sách tỉnh. Giá dịch vụ thuỷ lợi cũng chưa được điều chỉnh linh hoạt theo biến động của giá vật tư, nhân công, dẫn đến thua lỗ nếu không được hỗ trợ.

Rác thải trên kênh Nam Trịnh Xá - Hệ thống thủy lợi Bắc Đuống

Ông Tuấn kiến nghị: “Nhà nước cần sớm hoàn thiện khung pháp lý về giá sản phẩm dịch vụ thuỷ lợi như Nghị định 96/2028/NĐ-CP,.. và cơ chế giá dịch vụ thủy lợi theo hướng linh hoạt, tính đúng, tính đủ chi phí quản lý, vận hành, bảo trì. Đồng thời cần cho phép thu phí các dịch vụ khác như tiêu thoát nước cho khu công nghiệp, cấp nước cho cây trồng ngoài diện tích lúa, hoặc cung cấp nước cho du lịch, công nghiệp. Đây là giải pháp vừa giúp doanh nghiệp duy trì hoạt động, vừa giảm gánh nặng ngân sách hỗ trợ bù giá dịch vụ thuỷ lợi”.
Cần giải pháp đồng bộ cho tương lai
Với vai trò huyết mạch đối với sản xuất nông nghiệp và đời sống dân sinh, Hệ thống thủy lợi Bắc Đuống cần được quan tâm đầu tư đồng bộ hơn nữa như nâng cấp, hiện đại hóa các hạng mục đã xuống cấp; áp dụng công nghệ quản lý tiên tiến; tăng cường phối hợp liên ngành và liên tỉnh; siết chặt quản lý hành lang công trình; bảo vệ môi trường nguồn nước.

Kênh T2 thuộc Hệ thống thủy lợi Bắc Đuống có nước màu đen kịt do ô nhiễm nguồn nước

Ông Tuấn khẳng định: “Nếu có sự vào cuộc đồng bộ của các cấp, ngành, cùng ý thức bảo vệ công trình của người dân, Hệ thống thủy lợi Bắc Đuống hoàn toàn có thể phát huy tối đa vai trò, đáp ứng yêu cầu phát triển nông nghiệp bền vững trong bối cảnh biến đổi khí hậu”.

Dưới đây là một số hình ảnh phản ánh tình trạng ô nhiễm nguồn nước, rác thải và vi phạm tại Hệ thống công trình thuỷ lợi Bắc Đuống:

Ô nhiễm nguồn nước trên kênh Nam

Rác thải trên bờ kênh tiêu Trịnh Xá

Rác thải trên bờ sông Ngũ Huyện Khê

Rác thải trên kênh tiêu Vạn An

Làm nhà tạm trên bờ kênh tiêu Phú Lâm, xã Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh

Lán tạm trên bờ kênh T11

Làm nhà xưởng trên bờ kênh tiêu Trịnh Xá

Người dân tự quây tôn rào chắn trên bờ hữu Ngòi Tó

San đất xuống lòng sông Ngũ Huyện Khê thuộc Hệ thống thuỷ lợi Bắc Đuống

Bài 2: Hệ thống thủy lợi Đông Triều – Đối mặt đô thị hoá và công trình xuống cấp 

Đỗ Hùng

>>>>> Xin vui lòng xem thêm:

- Phú Thọ: Thúc đẩy quản lý, khai thác và sử dụng bền vững tài nguyên nước;

- Lào Cai: Hướng đến quản lý hiệu quả tài nguyên nước;

- Bình Định: Đẩy mạnh quản lý, giám sát tài nguyên nước;

- Tuyên Quang: Triển khai đồng bộ công tác quản lý tài nguyên nước;

- Nghệ An: Giám sát chặt chẽ các hoạt động khai thác, sử dụng tài nguyên nước.