Vai trò của nước sạch trong đời sống và phát triển nông nghiệp bền vững

Sáng ngày 16/10, Diễn đàn “Vai trò của nước sạch và vệ sinh môi trường nông thôn trong phát triển nông nghiệp bền vững, xây dựng nông thôn văn minh” được tổ chức tại TP. Hồ Chí Minh, do các đơn vị trực thuộc Bộ Nông nghiệp và Môi trường (Bộ NN&MT) phối hợp tổ chức theo hình thức trực tiếp kết hợp trực tuyến.

Sự kiện đã quy tụ đông đảo đại diện các địa phương, doanh nghiệp, chuyên gia và nhà khoa học cùng tham dự, nhằm thảo luận những vấn đề then chốt, như công tác nước sạch nông thôn trong phát triển nông nghiệp bền vững; mô hình quản lý phù hợp chính quyền hai cấp; chuyển đổi số trong quản lý, khai thác công trình cấp nước tập trung và giải pháp vận hành hiệu quả hệ thống cấp nước…

Tại Diễn đàn, nhiều chuyên gia cho rằng, nước sạch không chỉ là nhu cầu thiết yếu của đời sống con người mà còn là nền tảng bảo đảm sức khỏe, an toàn sản xuất và phát triển nông nghiệp bền vững. Ngoài ra, trong tiến trình sản xuất nông nghiệp, xây dựng nông thôn văn minh, nước sạch và môi trường sạch luôn giữ vai trò then chốt, là nền tảng để phát triển nền nông nghiệp sinh thái, tuần hoàn và thích ứng với biến đổi khí hậu… Tuy nhiên, sau hàng chục nghìn tỷ đồng đầu tư, bài toán nước sạch nông thôn vẫn chưa có lời giải trọn vẹn, trong khi nhu cầu nước đạt chuẩn ngày càng cấp bách trong bối cảnh biến đổi khí hậu và đô thị hóa.

Phát biểu tại Diễn đàn, ông Lương Văn Anh - Phó Cục trưởng Cục Quản lý và Xây dựng Công trình thủy lợi cho biết, lĩnh vực nước sạch nông thôn đã nhận được sự quan tâm, đầu tư lớn của Nhà nước và xã hội trong những năm qua. Hiện cả nước có khoảng 18.000 công trình cấp nước nông thôn, nhưng hơn 6.000 công trình là mô hình quy mô nhỏ, chỉ phục vụ khoảng 10 hộ dân, chất lượng nước không ổn định... Tuy nhiên, mới có khoảng 58% người dân nông thôn được sử dụng nước đạt Quy chuẩn quốc gia, chỉ 8% sử dụng nước từ công trình cấp nước tập trung, còn 52% vẫn phải dùng nguồn nước từ công trình quy mô hộ hoặc nhóm hộ…

Ngoài ra, để đạt được mục tiêu về nước sạch nông thôn theo Chiến lược quốc gia, đến năm 2030, phấn đấu 80% hộ nông thôn được sử dụng nước sạch đạt quy chuẩn, tất cả các đơn vị cấp nước hoạt động hiệu quả và tình trạng thiếu nước sinh hoạt ở khu vực khó khăn được giải quyết dứt điểm. Đến năm 2045, mục tiêu là 100% người dân nông thôn được sử dụng nước sạch, góp phần xây dựng nền nông nghiệp bền vững và nông thôn văn minh, hiện đại. Ông Anh nhấn mạnh: “Thực hiện chiến lược phát triển nước sạch nông thôn gắn với chuyển đổi số là một giải pháp then chốt, giúp nâng cao hiệu quả đầu tư, đảm bảo công bằng trong tiếp cận nước sạch và bảo vệ tài nguyên nước”.

Thông qua diễn đàn, Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi cũng đã đưa ra đề xuất 5 nhóm giải pháp trọng tâm để phát triển bền vững nước sạch nông thôn: Hoàn thiện thể chế, chính sách cấp nước sinh hoạt nông thôn; đầu tư hạ tầng cấp nước đồng bộ, ưu tiên vùng khó khăn; huy động đa dạng nguồn lực xã hội hóa (ngân sách, ODA, doanh nghiệp tư nhân); đẩy mạnh chuyển đổi số trong giám sát, quản lý và chia sẻ dữ liệu; tăng cường truyền thông, nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ nguồn nước và vệ sinh.

Theo ông Giáp Mai Thùy - Phó Trưởng phòng Quản lý Nước sạch nông thôn cho biết, công tác cấp nước sạch nông thôn thời gian qua đã góp phần quan trọng giúp đạt chỉ tiêu trong Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng Nông thôn mới (giai đoạn 2021 - 2025). Giai đoạn này, cả nước có 6.084/7.669 xã (79,3%) được công nhận đạt tiêu chuẩn nông thôn mới, 2.567 xã nông thôn mới nâng cao, 743 xã nông thôn mới kiểu mẫu. Còn hiện nay, cả nước có khoảng 68% hộ dân nông thôn được sử dụng nước đạt quy chuẩn, trong đó 60% sử dụng nước từ công trình cấp nước tập trung và 8% từ hệ thống cấp nước hộ gia đình. 

Theo ông Thùy, công tác chuyển đổi số trong quản lý cấp nước sạch nông thôn được triển khai đồng bộ từ trung ương đến địa phương. Các đơn vị đã nghiên cứu và ứng dụng nhiều giải pháp, công nghệ số, như giám sát chất lượng nước trực tuyến, công nghệ bể lọc tiếp xúc sinh học để xử lý nguồn nước... Tuy nhiên, nguồn lực đầu tư còn hạn chế, thiếu hụt gần 16.000 tỷ đồng (giai đoạn 2020 - 2024), là rào cản chính, dẫn đến sự chênh lệch đáng kể giữa các vùng miền. Đáng báo động hơn, trong số hơn 18.000 công trình, chỉ khoảng 32% hoạt động hiệu quả bền vững, trong khi gần 42% kém ổn định hoặc đã ngừng hoạt động vì thiếu kinh phí duy tu và năng lực quản lý yếu kém.

Để khắc phục và nâng cao hiệu quả, ông Thùy kiến nghị hoàn thiện cơ chế, chính sách và ưu tiên đầu tư xây dựng các công trình cấp nước quy mô lớn, hiện đại, đặc biệt tại vùng khan hiếm nước, vùng sâu, vùng xa và hải đảo... Tại cấp địa phương, cần hoàn thiện mô hình tổ chức quản lý cấp nước nông thôn theo mô hình chính quyền hai cấp, đồng thời rà soát, điều chỉnh giá nước phù hợp với thực tế. Bên cạnh đó, hướng dẫn người dân áp dụng các giải pháp thu, trữ nước an toàn tại hộ gia đình.

Chia sẻ tại Diễn đàn, ông Trần Quang Hùng - Tổng Giám đốc Công ty Khai thác Thủy lợi miền Nam nhấn mạnh, "Nước không chỉ là tài nguyên thiết yếu mà còn phải được coi là một yếu tố có giá trị kinh tế. Nên việc quy hoạch, đầu tư, sử dụng và bảo vệ nước phải theo hướng hiệu quả, tiết kiệm để xây dựng một “nền kinh tế nước”, định hướng phát triển dài hạn trong bối cảnh biến đổi khí hậu và đô thị hóa".

Ông Hùng chia sẻ thêm, từ thực tế vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), có hơn 20 điểm quan trắc tự động đã được triển khai để kiểm soát chất lượng nước, kết hợp vận hành công trình thông minh và tích hợp dữ liệu để nâng cao hiệu quả quản lý. Ông đề xuất, quy hoạch “vành đai sinh thái” bảo vệ hồ chứa, trồng rừng, phát triển du lịch sinh thái quanh hồ, nhằm vừa bảo vệ nguồn nước, vừa tạo sinh kế bền vững. Ngoài ra, cần xây dựng hệ thống hồ chứa ở vùng cao để tích nước mùa mưa, cấp ngược xuống vùng thấp bằng trọng lực, tiết kiệm năng lượng và tăng tính chủ động. Đồng thời ông Trần Quang Hùng kêu gọi, việc chuyển đổi tư duy sử dụng nước từ đơn ngành sang đa ngành, ưu tiên sinh hoạt, công nghiệp, đô thị, những lĩnh vực có giá trị kinh tế cao hơn.

Cũng tại sự kiện, ông Phạm Văn Mạnh - Phó Viện trưởng Viện Quy hoạch Thủy lợi Miền Nam đã chỉ ra rằng, công tác cấp nước sạch nông thôn tại ĐBSCL còn nhiều bất cập, nhất là trong quy hoạch, quản lý khai thác và giám sát. Riêng đối với tốc độ đô thị hóa nhanh, khiến hệ thống cấp nước chưa theo kịp nhu cầu. Còn công tác giám sát, theo dõi khai thác… cũng chưa được triển khai đồng bộ. Cụ thể, tại một số vùng như Cà Mau, người dân vẫn phải sử dụng nước mưa hoặc nước tạm thời. Còn ở một số địa phương khác như Bến Tre, Hậu Giang, đã xây dựng hồ chứa phân tán nhưng quy mô nhỏ, chưa đủ đáp ứng nhu cầu... Trong đợt hạn mặn 2015 - 2016, hơn 200.000 hộ dân ĐBSCL thiếu nước sinh hoạt. Tuy nhiên, nhờ chuẩn bị sớm, con số này đã giảm mạnh trong các năm gần đây, cho thấy hiệu quả của việc quy hoạch và phòng ngừa từ xa.

Theo ông Phạm Văn Mạnh, đầu tư vào lĩnh vực nước sạch nông thôn hiện vẫn khó thu hút doanh nghiệp do giá nước thấp, chi phí hạ tầng cao, nhất là ở vùng sâu, vùng xa. Bên cạnh đó, ý thức tiết kiệm nước của người dân còn hạn chế. Ông Mạnh cho rằng: “Đã đến lúc cần nhìn nhận nước là một yếu tố của nền kinh tế, quản lý theo cơ chế thị trường, tương tự như điện. Khi giá nước phản ánh đúng giá trị, mới có thể thu hút đầu tư tư nhân và khuyến khích sử dụng tiết kiệm”. Đồng thời, cần áp dụng công cụ kinh tế và chế tài môi trường, như thu phí xả thải, thuế tài nguyên nước để giảm lãng phí và ô nhiễm. Đẩy mạnh việc ứng dụng công nghệ vào quản lý, giám sát và nâng cao nhận thức cộng đồng, là chìa khóa để đảm bảo an ninh nguồn nước, thích ứng với biến đổi khí hậu, đặc biệt tại những vùng chịu ảnh hưởng nặng nề như ĐBSCL...

Theo số liệu từ Bộ NN&MT, hiện nay mới chỉ có khoảng 52% dân cư nông thôn được tiếp cận với nước sạch đạt quy chuẩn. Con số này cho thấy khoảng cách lớn giữa đô thị và nông thôn trong việc tiếp cận hạ tầng nước sạch. Trong khi đó, nước sạch không chỉ là vấn đề sinh hoạt, mà còn gắn chặt với năng lực cạnh tranh của nông sản Việt Nam. Thời gian tới, Bộ NN&MT và các địa phương sẽ tập trung vào các giải pháp, như hoàn thiện cơ chế, chính sách, đầu tư phát triển hạ tầng nông thôn, huy động nguồn lực đầu tư, cấp nước an toàn hộ gia đình tại các khu vực không có khả năng tiếp cận công trình cấp nước tập trung hoặc đầu tư công trình cấp nước tập trung không hiệu quả, đẩy mạnh truyền thông về nước sạch và vệ sinh môi trường nông thôn.

Diễn đàn năm 2025 không chỉ là nơi trao đổi kinh nghiệm mà còn là bước khởi đầu quan trọng cho sự liên kết chặt chẽ giữa cơ quan quản lý, các địa phương và doanh nghiệp… Những sáng kiến về chuyển đổi số, huy động nguồn lực và phát triển hạ tầng thông minh được kỳ vọng sẽ tạo nên bước đột phá mạnh mẽ, nhằm hiện thực hóa mục tiêu “nông thôn mới thông minh - nông thôn đáng sống”, mang lại cuộc sống tốt đẹp hơn cho hàng triệu người dân Việt Nam.