Cây cổ thụ không chỉ là mảng xanh quý từ ngàn đời xưa giữa lòng đô thị mà còn được coi như đó là một trong những chứng nhân lịch sử, gắn bó với đời sống, ký ức và văn hóa của người dân Hà Nội. Tuy nhiên, trước sự phát triển đô thị hóa nhanh chóng và những bất cập trong công tác bảo tồn, nhiều cây cổ thụ đang dần biến mất hoặc rơi vào tình trạng xuống cấp. Để có thêm góc nhìn về thực trạng và đề xuất thêm các giải pháp bảo tồn hệ thống cây cổ thụ tại Thủ đô, phóng viên đã có cuộc trò chuyện với Tiến sĩ Phạm Anh Tuấn - Chuyên gia về kiến trúc cảnh quan, Trưởng bộ môn, Giảng viên chính, Bộ môn Kiến trúc cảnh quan, Khoa Kiến trúc và Quy hoạch, trường Đại học Xây Dựng Hà Nội.

TS. Phạm Anh Tuấn

PV: Hà Nội là một trong số những thành phố nổi tiếng có nhiều cây xanh, trong đó không ít là những cây cổ thụ có tuổi đời hàng chục năm gắn bó với lịch sử và cảnh quan đô thị. Thưa ông, ông nhìn nhận như thế nào về vai trò của cây cổ thụ trong đời sống đô thị Hà Nội nói riêng và cả nước nói chung hiện nay?

TS. Phạm Anh Tuấn: Vai trò của cây xanh nói chung trong đô thị thì đã rất rõ ràng, chúng điều hòa khí hậu, giảm ô nhiễm không khí, tạo không gian sống cho hệ sinh vật và mang lại giá trị cảnh quan. Nhưng riêng với cây cổ thụ, giá trị của chúng vượt lên trên yếu tố môi trường. Đây là những nhân chứng lịch sử, là phần ký ức sống của đô thị, gắn bó với đời sống tinh thần và văn hóa cộng đồng qua nhiều thế hệ.

Chúng ta có thể nhìn thấy những hàng cây cổ thụ trên các tuyến phố lớn ở Hà Nội đã gắn bó với người dân từ thời Pháp thuộc. Mỗi cây là một câu chuyện, một biểu tượng của ký ức đô thị. Vì thế, cây cổ thụ không chỉ mang ý nghĩa sinh thái mà còn mang giá trị tinh thần và văn hóa đặc biệt. Chúng là “lá phổi xanh” của thành phố và là một phần không thể tách rời trong bản sắc không gian đô thị Hà Nội.

PV: Cây cổ thụ không chỉ là “lá phổi xanh” mà còn là ký ức sống của đô thị. Song, bất cứ điều gì tồn tại lâu cũng có mặt trái của nó. Vậy theo ông, những vấn đề còn tồn tại của cây cổ thụ tại Hà Nội hiện nay là gì?

TS. Phạm Anh Tuấn: Dù quý giá đến đâu, cây cổ thụ cũng là cơ thể sống và đã là cơ thể sống thì không tránh khỏi quá trình lão hóa. Khi cây già đi, tùy từng loài, chúng sẽ bắt đầu xuất hiện những dấu hiệu xuống cấp về sinh lý như sâu bệnh, mục ruỗng, thối rễ, yếu thân. Điều nguy hiểm là những biểu hiện này không dễ dàng nhận biết từ bên ngoài. Thường chỉ khi cây gãy, đổ, hoặc gặp sự cố thì người ta mới phát hiện ra rằng bên trong đã mục rỗng từ lâu.

Điều này tạo ra nguy cơ rất lớn cho an toàn cộng đồng. Một cây to có thể đổ sập trong cơn dông, ảnh hưởng đến người đi đường, hạ tầng giao thông hoặc nhà cửa xung quanh. Ngoài ra, nếu cây không còn duy trì được hình thái thẩm mỹ vốn có, nó cũng làm giảm chất lượng cảnh quan đô thị.

PV: Và sâu xa hơn, theo ông, đâu là nguyên nhân chính dẫn đến những bất cập trong việc bảo vệ và duy trì cây cổ thụ ở đô thị hiện nay?

TS. Phạm Anh Tuấn: Nguyên nhân chủ yếu nằm ở khâu quản lý. Chúng ta hiện vẫn chưa phân loại rõ ràng cây nào là cây cổ thụ cần bảo tồn, cây nào là cây bình thường. Việc thiếu hồ sơ chi tiết, hồ sơ sức khỏe cho từng cây khiến cho việc theo dõi và chăm sóc cây thiếu hiệu quả.

Bên cạnh đó, nhiều khi chính vì quá coi trọng mà chúng ta lại vô tình gây hại cho cây. Ví dụ, khi cây được công nhận là di sản, người dân hoặc cơ quan quản lý lại xây bồn, rào chắn, đổ bê tông xung quanh gốc để bảo vệ  nhưng chính điều đó làm ảnh hưởng đến sự phát triển tự nhiên của rễ, khiến cây “ngạt thở”.

Chúng ta cũng chưa có quy trình thống nhất trong việc chăm sóc cây cổ thụ, chưa có lực lượng chuyên trách chuyên sâu về cây di sản đô thị như ở một số nước phát triển. Điều này dẫn đến việc chăm sóc mang tính cảm tính, thiếu khoa học.

PV: Hiện nay, có nhiều cây cổ thụ ở Hà Nội ví dụ như đường La Thành và Hoàng Hoa Thám với hệ rễ lớn và bầu gốc chiếm tới 2/3 diện tích vỉa hè, gây ảnh hưởng đến không gian đi bộ và sinh hoạt đô thị. Ông đánh giá như thế nào về thực trạng này?

TS. Phạm Anh Tuấn: Đó là một vấn đề không thể bỏ qua. Nguyên nhân phần lớn đến từ việc lựa chọn loài cây không phù hợp với hạ tầng đô thị hiện đại. Mỗi loài cây có đặc điểm sinh học riêng, cần được trồng trong điều kiện phù hợp về không gian, đất đai, độ ẩm…

Trong quá khứ, việc trồng cây nhiều khi thiếu quy hoạch dài hạn. Người dân hoặc thậm chí là các cơ quan địa phương có thể tự ý trồng cây theo cảm tính. Việc đó tạo ra sự đa dạng sinh học nhưng cũng dẫn đến bất cập về hạ tầng. Khi rễ cây phát triển không có kiểm soát, nó phá vỡ kết cấu vỉa hè, gây mất an toàn cho người đi bộ.

Vấn đề càng nghiêm trọng hơn khi cây lớn cạnh công trình ngầm như hệ thống cáp điện, cống thoát nước. Nếu không có quy hoạch đồng bộ giữa cây xanh và hạ tầng đô thị thì rất khó để đảm bảo cả tính thẩm mỹ lẫn an toàn.

PV: Hiện nay, Ban quản lý dự án đầu tư xây dựng công trình dân dụng TP Hà Nội đã có chính sách di dời và chặt hạ cây cổ thụ phục vụ dự án Vành đai 1, ông đánh giá như thế nào về công tác quy hoạch cây cổ thụ trong việc vừa đáp ứng nhu cầu phát triển hạ tầng, vừa đảm bảo gìn giữ hệ thống cây cổ thụ lâu năm?

TS. Phạm Anh Tuấn: Đây là câu chuyện rất quan trọng. Quá trình đô thị hóa là điều tất yếu, không thể ngăn cản. Tuy nhiên, giữa phát triển và gìn giữ phải có sự hài hòa.

Trước hết, quy hoạch đô thị phải có tầm nhìn dài hạn, tính toán trước không gian dành cho cây xanh. Thứ hai, khi bắt buộc phải làm dự án thì cần nghiên cứu kỹ tuyến đường, phương án có thể điều chỉnh để tránh chặt hạ cây. Trên thực tế đã có những dự án ở Hà Nội chọn giải pháp “nắn tuyến” để bảo tồn hàng cây cổ thụ.

Trong những trường hợp không thể tránh, có thể áp dụng giải pháp đánh chuyển cây. Ví dụ như ở dự án Vành đai 1, thay vì chặt hạ hàng loạt, họ đã tiến hành đánh chuyển những cây còn khả năng sống. Những cây bị sâu bệnh, mục rỗng không đảm bảo an toàn thì mới được loại bỏ, trên cơ sở có kiểm định khoa học.

Quan trọng là chiến lược tổng thể của thành phố phải xem cây xanh là tài sản đô thị quý giá, từ đó đầu tư cho công nghệ, nhân lực và giải pháp bảo tồn tương xứng.

PV: Với kinh nghiệm của mình, ông có góp ý gì cho các nhà quản lý cây cổ thụ đô thị ở nước ta trong việc cải thiện công tác quản lý và bảo vệ cây cổ thụ?

TS. Phạm Anh Tuấn: Trước tiên là cần xây dựng hệ thống hồ sơ đầy đủ và chi tiết cho từng cây cổ thụ. Cây nào là cây di sản, cây có giá trị văn hóa - lịch sử thì phải được theo dõi, đánh giá định kỳ về sức khỏe.

Tiếp theo là cần có đội ngũ chuyên môn đủ năng lực, được đào tạo bài bản, thường xuyên kiểm tra hiện trạng cây xanh, có kế hoạch chăm sóc định kỳ, chủ động phòng bệnh cho cây thay vì chỉ xử lý khi cây có dấu hiệu nguy hiểm.

Cuối cùng, chúng ta cần nâng cao nhận thức cộng đồng. Người dân cũng phải là lực lượng đồng hành, thay vì chỉ nhìn nhận cây cổ thụ như cảnh quan thì cần trân trọng và chủ động bảo vệ chúng như một phần của di sản sống.

PV: Xin cảm ơn những chia sẻ của ông!

Thu Hường - Thùy Linh (thực hiện)