LTS: Từ bao đời nay, thủy lợi đã gắn bó mật thiết với đời sống người dân khu vực phía Bắc Việt Nam. Những con đê trầm mặc chạy dài bên bờ Sông Hồng, những kênh mương len lỏi giữa cánh đồng lúa, những hồ chứa nước nằm yên bình giữa núi rừng,… tất cả tạo nên một Hệ thống “mạch máu” nuôi dưỡng sản xuất nông nghiệp, bảo đảm sinh kế cho hàng chục triệu người dân.
Bước sang thời kỳ đổi mới và hội nhập, thủy lợi không chỉ dừng ở nhiệm vụ cung cấp nước tưới tiêu, tiêu thoát lũ mà còn giữ vai trò trọng yếu trong điều tiết nguồn nước, phòng chống thiên tai, bảo vệ môi trường và thích ứng với biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, trước áp lực dân số gia tăng, nhu cầu phát triển công nghiệp và đô thị, cùng những tác động ngày càng khốc liệt của thời tiết cực đoan, các Hệ thống công trình thủy lợi miền Bắc đang đứng trước nhiều thách thức lớn như tình trạng lấn chiếm các công trình thuỷ lợi; vấn nạn xả thải rác thải, chất thải xuống các tuyến kênh mương; ô nhiễm nguồn nước từ các hoạt động sản xuất công nghiệp và dân sinh chưa được xử lý; mực nước các dòng sông và hồ đập xuống thấp vào mùa khô do biến đổi khí hậu; diện tích tưới ngày càng thu hẹp trong khi hệ số tiêu ngày càng tăng lên. Đặc biệt là cơ chế giá dịch vụ thủy lợi còn nhiều bất cập, chưa phản ánh đúng chi phí thực tế của hoạt động thuỷ nông đã ảnh hưởng không nhỏ đến công tác quản lý và vận hành các Hệ thống công trình thuỷ lợi ở miền Bắc,…
Tuyến bài này sẽ đưa bạn đọc đi sâu tìm hiểu thực trạng, những thành tựu và tồn tại, khó khăn của các Hệ thống thủy lợi ở vùng đồng bằng sông Hồng, trung du và miền núi phía Bắc; lắng nghe tiếng nói từ cơ sở, các nhà quản lý, chuyên gia; đồng thời cùng bàn giải pháp để quản lý và vận hành hiệu quả Hệ thống các công trình thuỷ lợi nhằm phục vụ cho phát triển kinh tế và dân sinh, thích ứng với biến đổi khí hậu.

Tuy nhiên, quá trình đô thị hóa nhanh, chuyển đổi mục đích sử dụng đất, cùng tình trạng nhiều hạng mục công trình đã qua hàng chục năm khai thác bị xuống cấp nghiêm trọng đang đặt hệ thống này trước những thách thức không nhỏ. Song song với đó là áp lực ô nhiễm môi trường nước, rác thải và nguy cơ mất an toàn hồ đập, đòi hỏi những giải pháp đồng bộ để vừa duy trì hiệu quả vận hành, vừa đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững trong bối cảnh biến đổi khí hậu.

Ông Đặng Văn Tuyên (bên phải), Chủ tịch Công ty TNHH MTV Thủy lợi Đông Triều kiểm tra Trạm bơm Kim Sơn phục vụ tiêu úng cho mùa mưa 

Hệ thống thủy lợi Đông Triều – “Mạch máu” của sản xuất và dân sinh
Theo ông Đặng Văn Tuyên – Chủ tịch Công ty TNHH MTV Thủy lợi Đông Triều (Công ty), đơn vị hiện quản lý 20 hồ đập lớn, vừa và nhỏ với tổng dung tích trữ nước 35,495 m3 (gồm: Hồ Khe Chè 10 triệu m3, Hồ Bến Châu 8,7 triệu m3, Hồ Khe Ươn 1,8 triệu m3, Hồ Tân Yên gần 1,0 triệu m3, Hồ Đá Trắng gần 1,0 triệu m3, Hồ Linh Sơn 500 nghìn m3,…); 06 trạm bơm tưới có 20 tổ máy với tổng công suất 18.126 m3/h (gồm: Đầm Trũng, Bình Sơn, Bình Lục, Xuân Sơn, Đàm Thuỷ, Quán Vuông); 05 trạm bơm tiêu có 45 tổ máy với tổng công suất 159.000 m3/h (gồm: Đạm Thủy, Việt Dân, Đức Chính, Hồng Phong, Kim Sơn). Đồng thời quản lý gần 150 km kênh tưới, tiêu các loại và công trình trên kênh (gồm: 20 cống lấy nước dưới đập, 02 cống tháo sâu, 10 cầu máng và 10 xi phông,..). Mạng lưới này đảm bảo tưới tiêu cho gần 10.000 ha đất nông nghiệp mỗi năm, phục vụ 05 phường cùng nhiều doanh nghiệp và cá nhân trên địa bàn.

Hồ Khe Chè có dung tích trữ nước 10 triệu m3 do Công ty TNHH MTV Thủy lợi Đông Triều quản lý

Sáu tháng đầu năm 2025, mặc dù lượng mưa thấp và mực nước nhiều hồ xuống dưới trung bình nhiều năm, Công ty vẫn đảm bảo 100% diện tích hợp đồng được cấp nước kịp thời, hiệu quả. Năng suất lúa và các loại cây trồng khác đạt cao, không xảy ra tình trạng hạn hán nghiêm trọng.
“Chúng tôi duy trì ổn định và nâng cao hiệu quả vận hành 100% công trình hiện có, bảo đảm cấp nước an toàn, đúng kế hoạch cho toàn bộ diện tích sản xuất nông nghiệp của các đơn vị dùng nước; đồng thời thực hiện nạo vét, tu sửa định kỳ các công trình có dấu hiệu xuống cấp”, ông Tuyên cho biết.
Áp lực đô thị hóa và chuyển đổi đất đai
Quá trình đô thị hóa nhanh ở Đông Triều khiến diện tích đất nông nghiệp bị thu hẹp đáng kể. Nhiều dự án hạ tầng giao thông, khu dân cư, công trình công cộng được triển khai trên đất sản xuất, dẫn đến giảm diện tích tưới, làm thay đổi kế hoạch vận hành công trình.

Đô thị hoá mạnh mẽ ở Đông Triều đã gây áp lực rất lớn đến Hệ thống các công trình thuỷ lợi

Cùng với đó, Công ty cũng phải đối mặt với tình trạng lấn chiếm hành lang bảo vệ công trình thủy lợi: xây dựng công trình kiên cố, tự ý san lấp, chiếm dụng đất để làm vườn, bãi chứa vật liệu, hoặc xả thải trực tiếp vào kênh mương.
Theo ông Vũ Minh Thành – Giám đốc Công ty TNHH MTV Thủy lợi Đông Triều, nguyên nhân là do “Công tác quản lý đất đai và hành lang công trình còn hạn chế, ý thức chấp hành pháp luật của một bộ phận người dân chưa cao; công tác phối hợp giữa chính quyền và đơn vị quản lý chưa đồng bộ, xử lý vi phạm còn chậm”.
Thực trạng này được cho là không chỉ làm thu hẹp không gian an toàn kỹ thuật của công trình, mà còn tác động đến khả năng thoát lũ, tiêu úng và phòng chống thiên tai. Việc dòng chảy bị thu hẹp, một số vị trí kênh mương bị bồi lấp, cùng với áp lực từ các công trình xây dựng, san lấp trong hành lang bảo vệ, cũng được đơn vị quản lý nhận định là có thể ảnh hưởng đến hiệu quả khai thác và vận hành lâu dài của hệ thống thủy lợi.
Hạ tầng xuống cấp, thiết bị lạc hậu
Nhiều hạng mục công trình thủy lợi ở Đông Triều được xây dựng từ lâu, đến nay đã xuống cấp rõ rệt. Một số hồ chứa có hiện tượng bồi lắng lòng hồ (như: Hồ Tân Yên, Hồ Đá Trắng và Hồ Linh Sơn), giảm đáng kể dung tích tích trữ; mái đập bị sạt trượt ở cả thượng lưu và hạ lưu; tràn xả lũ rò rỉ hoặc hư hỏng một số hạng mục. Hệ thống kênh mương, dù đã được kiên cố hóa một phần, vẫn xuất hiện tình trạng bong tróc vữa trát, rò rỉ, nứt gãy, thậm chí nghiêng thành kênh, làm giảm hiệu quả cấp nước và gây thất thoát nước trên đường dẫn.
Phần lớn các trạm bơm hiện nay vẫn sử dụng thiết bị cũ, hiệu suất thấp, thường xuyên phải bảo dưỡng, sửa chữa. Nhiều hạng mục chưa được nâng cấp đồng bộ, vận hành chủ yếu bằng cơ khí hoặc thủ công, chưa ứng dụng nhiều thiết bị tự động hay hệ thống giám sát từ xa. Việc kiên cố hóa hệ thống kênh mương nội đồng cũng chưa hoàn tất, vẫn còn những đoạn kênh đất dễ thấm, gây hao hụt nước, đặc biệt trong mùa khô hạn.
“Nhiều công trình chưa được đầu tư nâng cấp đúng mức; nguồn vốn bảo trì, sửa chữa công trình còn hạn chế, chưa đáp ứng yêu cầu duy tu, bảo dưỡng thường xuyên. Tình trạng này, nếu kéo dài, sẽ làm giảm năng lực tưới tiêu, ảnh hưởng đến khả năng cấp nước trong mùa khô và tiêu úng khi mưa lớn, đồng thời hạn chế hiệu quả phòng chống thiên tai”, ông Vũ Minh Thành – Giám đốc Công ty TNHH MTV Thủy lợi Đông Triều nhấn mạnh.
Do vậy, để khắc phục, đơn vị quản lý cho rằng cần sớm có kế hoạch đầu tư nâng cấp đồng bộ, ưu tiên những hạng mục xung yếu, vừa để nâng cao năng lực phục vụ sản xuất, vừa đảm bảo an toàn công trình trong bối cảnh biến đổi khí hậu diễn biến phức tạp.
Ô nhiễm môi trường nước và rác thải – Thách thức lớn
Bên cạnh áp lực từ đô thị hóa và hạ tầng xuống cấp, hệ thống thủy lợi Đông Triều còn đang phải đối mặt với vấn đề ô nhiễm môi trường nước trên nhiều tuyến kênh tưới, tiêu. Tại không ít đoạn kênh, nước thải sinh hoạt từ các khu dân cư, nước thải chưa qua xử lý từ một số cơ sở sản xuất, chăn nuôi vẫn xả trực tiếp xuống dòng chảy. Cùng với đó là rác thải rắn như bao bì, túi nilon, rác hữu cơ, phế thải xây dựng bị vứt bừa bãi xuống lòng kênh, gây tắc nghẽn dòng chảy, ứ đọng nước, phát sinh mùi hôi và tiềm ẩn nguy cơ dịch bệnh.
Ông Thành cho biết: “Nước thải sinh hoạt và rác thải rắn làm suy giảm chất lượng nguồn nước tưới, ảnh hưởng đến sản xuất và sức khỏe cộng đồng; đồng thời gây ách tắc dòng chảy, làm tăng chi phí nạo vét, duy tu công trình”. Không chỉ vậy, tại các tuyến kênh tiêu đi qua khu dân cư, nhiều nơi đã biến thành “rãnh thoát nước sinh hoạt”, khiến chất lượng môi trường nước ngày càng suy giảm.
Để khắc phục, Công ty đã triển khai quan trắc chất lượng nước định kỳ tại các hồ chứa và một số cửa trạm bơm; phối hợp với chính quyền tổ chức ra quân dọn vệ sinh, khơi thông dòng chảy; đồng thời kiến nghị đầu tư xây dựng bể lắng, hố ga và hệ thống thu gom, xử lý nước thải tập trung, nhất là tại các khu vực đông dân cư ven kênh.
Tuy nhiên, theo đánh giá của đơn vị quản lý, việc xử lý triệt để tình trạng này cần có sự phối hợp chặt chẽ, thường xuyên giữa cơ quan quản lý môi trường, chính quyền địa phương và sự chung tay của người dân. Nâng cao nhận thức cộng đồng, coi việc bảo vệ môi trường nước và công trình thủy lợi là nhiệm vụ thường xuyên, lâu dài, được xem là giải pháp bền vững để giảm thiểu nguy cơ ô nhiễm.

Ông Vũ Minh Thành (áo xanh), Giám đốc Công ty TNHH MTV Thủy lợi Đông Triều kiểm tra Hồ chứa nước Tân Yên do Công ty quản lý

Bảo vệ công trình và an toàn hồ đập
Hệ thống hồ chứa nước do Công ty quản lý có vai trò quan trọng trong cấp nước tưới, bổ sung nước sinh hoạt, phòng chống thiên tai và điều tiết lũ.
“Nhiều hồ được xây dựng từ lâu, chủ yếu là đập đất, một số đập đất đã xuống cấp, xuất hiện hiện tượng thấm, sạt trượt mái; hệ thống cống lấy nước, tràn xả lũ chưa được nâng cấp, phải vận hành thủ công” – Ông Thành chia sẻ. 
Sáu tháng đầu năm 2025, Công ty đã lập và phê duyệt phương án bảo vệ cho 10 hồ chứa; tăng cường kiểm tra, bảo dưỡng máy móc thiết bị; lắp đặt thước đo mực nước, biển cảnh báo; dự trữ vật tư phòng chống mưa bão. Công tác đảm bảo an toàn hồ đập được ưu tiên hàng đầu, đặc biệt trước và sau mùa mưa bão, nhằm bảo vệ công trình và an toàn vùng hạ du.
Hướng tới hiện đại hóa và phát triển bền vững
Trong giai đoạn tới, Công ty TNHH MTV Thủy lợi Đông Triều đặt mục tiêu triển khai đồng loạt một số hạng mục cải tạo, nâng cấp các công trình thủy lợi và thay thế thiết bị đã xuống cấp. Trọng tâm là nâng cao năng lực cấp – tiêu nước, cải thiện hiệu quả vận hành, giảm thất thoát nguồn nước và tăng khả năng ứng phó trước những diễn biến thời tiết cực đoan. Đây được xem là bước chuẩn bị quan trọng để hệ thống vận hành ổn định, phục vụ tốt hơn nhu cầu sản xuất nông nghiệp và đời sống dân sinh trên địa bàn.
Ông Vũ Minh Thành – Giám đốc Công ty cho biết: “Đơn vị sẽ tiếp tục duy trì cấp nước an toàn cho 100% diện tích trong hợp đồng; phấn đấu xử lý khoảng 80% điểm ‘đen’ về xả thải ra kênh mương; đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin, số hóa hồ sơ công trình và từng bước đưa vào vận hành trạm bơm tự động. Chúng tôi cũng sẽ phối hợp với chính quyền địa phương xử lý các trường hợp lấn chiếm, xâm hại công trình, đồng thời đẩy mạnh công tác tuyên truyền để nâng cao nhận thức cộng đồng về sử dụng tiết kiệm và bảo vệ nguồn nước”.
Ông Thành nhấn mạnh: “Sự huy động đồng bộ các nguồn lực, cùng với sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp, ngành và người dân, sẽ tạo điều kiện để hệ thống thủy lợi Đông Triều phát huy tối đa hiệu quả, đáp ứng yêu cầu phát triển nông nghiệp và bảo đảm an ninh nguồn nước trong thời gian tới".

Bài 3: Hệ thống thủy lợi Nghĩa Hưng - Bài toán vốn và yêu cầu cấp bách về nâng cấp hạ tầng

Đỗ Hùng

>>>>> Xin vui lòng xem thêm:

- Hệ thống công trình thủy lợi miền Bắc trước thách thức mới. Bài 1: Ô nhiễm nguồn nước, rác thải - Vấn đề nan giải với Hệ thống thủy lợi Bắc Đuống;

- Quảng Ninh: Xử phạt nghiêm các tổ chức vi phạm pháp luật tài nguyên nước;

- Quảng Ninh: Giải bài toán đất đá thải ngành Than;

- Quảng Ninh: Chủ động quản lý khoáng sản, hướng tới phát triển bền vững;

- Quảng Ninh: Nhiều kết quả nổi bật trong bảo vệ rừng và phát triển lâm nghiệp bền vững.