Hệ thống thủy lợi Bắc Thái Bình – nay thuộc tỉnh Hưng Yên – được xem là “mạch sống” của vùng nông nghiệp trọng điểm đồng bằng sông Hồng, cung cấp nước tưới tiêu cho hàng chục nghìn héc-ta canh tác và đảm bảo sinh kế cho hàng vạn hộ dân. Thế nhưng, trước sức ép của biến đổi khí hậu, sự xuống cấp của hạ tầng và cơ chế giá dịch vụ thủy lợi còn nhiều bất cập, công tác quản lý, vận hành các công trình thủy lợi đang đối mặt với không ít khó khăn. Trong cuộc trao đổi với phóng viên Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường, ông Đỗ Thanh Tùng, Chủ tịch Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Bắc Thái Bình, đã chia sẻ thẳng thắn về thực trạng, những vướng mắc và kiến nghị chính sách để hệ thống thủy lợi vận hành bền vững trong giai đoạn mới.
LTS: Từ bao đời nay, thủy lợi đã gắn bó mật thiết với đời sống người dân khu vực phía Bắc Việt Nam. Những con đê trầm mặc chạy dài bên bờ Sông Hồng, những kênh mương len lỏi giữa cánh đồng lúa, những hồ chứa nước nằm yên bình giữa núi rừng,… tất cả tạo nên một Hệ thống “mạch máu” nuôi dưỡng sản xuất nông nghiệp, bảo đảm sinh kế cho hàng chục triệu người dân.
Bước sang thời kỳ đổi mới và hội nhập, thủy lợi không chỉ dừng ở nhiệm vụ cung cấp nước tưới tiêu, tiêu thoát lũ mà còn giữ vai trò trọng yếu trong điều tiết nguồn nước, phòng chống thiên tai, bảo vệ môi trường và thích ứng với biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, trước áp lực dân số gia tăng, nhu cầu phát triển công nghiệp và đô thị, cùng những tác động ngày càng khốc liệt của thời tiết cực đoan, các Hệ thống công trình thủy lợi miền Bắc đang đứng trước nhiều thách thức lớn như tình trạng lấn chiếm các công trình thuỷ lợi; vấn nạn xả thải rác thải, chất thải xuống các tuyến kênh mương; ô nhiễm nguồn nước từ các hoạt động sản xuất công nghiệp và dân sinh chưa được xử lý; mực nước các dòng sông và hồ đập xuống thấp vào mùa khô do biến đổi khí hậu; diện tích tưới ngày càng thu hẹp trong khi hệ số tiêu ngày càng tăng lên. Đặc biệt là cơ chế giá dịch vụ thủy lợi còn nhiều bất cập, chưa phản ánh đúng chi phí thực tế của hoạt động thuỷ nông đã ảnh hưởng không nhỏ đến công tác quản lý và vận hành các Hệ thống công trình thuỷ lợi ở miền Bắc,…
Tuyến bài “Hệ thống công trình thủy lợi miền Bắc trước thách thức mới” sẽ đưa bạn đọc đi sâu tìm hiểu thực trạng, những thành tựu và tồn tại, khó khăn của các Hệ thống thủy lợi ở vùng đồng bằng Sông Hồng, trung du và miền núi phía Bắc; lắng nghe tiếng nói từ cơ sở, các nhà quản lý, chuyên gia; đồng thời cùng bàn giải pháp để quản lý và vận hành hiệu quả Hệ thống các công trình thuỷ lợi nhằm phục vụ cho phát triển kinh tế và dân sinh, thích ứng với biến đổi khí hậu.
Trách nhiệm không chỉ của ngành thủy lợi
Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Bắc Thái Bình (Công ty) hiện đang quản lý một trong những hệ thống thủy lợi trọng yếu của vùng Đồng bằng sông Hồng. Phạm vi quản lý trải rộng trên địa bàn các huyện Hưng Hà, Đông Hưng, Quỳnh Phụ và Thái Thụy của tỉnh Thái Bình trước đây, với tổng diện tích tự nhiên hơn 85.800 ha, trong đó diện tích canh tác khoảng 56.000 ha.
Theo ông Đỗ Thanh Tùng, Chủ tịch Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Bắc Thái Bình, hệ thống hiện có 366 cống, đập (gồm 91 cống qua đê và 275 cống nội đồng), 227 tuyến kênh với tổng chiều dài gần 1.000 km, cùng 41 trạm bơm điện phục vụ tưới, tiêu, và kết hợp tưới – tiêu. Đây là một khối tài sản hạ tầng đồ sộ, đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong việc đảm bảo sản xuất nông nghiệp, dân sinh và phòng chống thiên tai cho cả vùng.
Tuy nhiên, theo ông Tùng, nhiều công trình đã được xây dựng hàng chục năm, hiện đang xuống cấp nghiêm trọng. “Kinh phí dành cho duy tu, sửa chữa và nâng cấp công trình chưa được bổ sung tương xứng với mức trượt giá và biến động của vật tư, nhân công. Nguồn vốn cấp bù vẫn tính theo lương cơ bản cũ, không đủ đáp ứng yêu cầu thực tế”, ông Đỗ Thanh Tùng cho biết.
Bên cạnh đó, ảnh hưởng của biến đổi khí hậu toàn cầu khiến tình hình thiên tai, hạn hán, ngập úng, xâm nhập mặn trở nên cực đoan, đòi hỏi các công trình thủy lợi phải có khả năng thích ứng linh hoạt hơn. Việc điều tiết nước phục vụ đa ngành – từ nông nghiệp, công nghiệp đến dân sinh – cũng tạo ra những xung đột về sử dụng nguồn nước giữa các địa phương, đặc biệt trong các giai đoạn cao điểm mùa vụ.
Với tổng số 634 công trình nằm rải rác trên địa bàn 37 xã, tình trạng lấn chiếm hành lang bảo vệ công trình thủy lợi vẫn là vấn đề nan giải. Các tuyến kênh chính và kênh dẫn có tổng chiều dài gần 1.000 km, phần lớn đi qua khu dân cư nên việc kiểm soát gặp nhiều khó khăn.
Ông Đỗ Thanh Tùng chia sẻ: “Do diện tích quản lý quá lớn và lực lượng mỏng, chúng tôi đã phải triển khai cơ chế giao khoán quản lý kênh mương đến từng cụm thủy nông, kết hợp với kiểm tra định kỳ và phối hợp với chính quyền xã để xử lý vi phạm. Mỗi vụ việc lấn chiếm đều được lập biên bản, báo cáo cấp có thẩm quyền xử lý kịp thời”.
Công ty cũng tổ chức các đợt tổng giải phóng dòng chảy định kỳ hàng năm, thường vào tháng 6, huy động các xí nghiệp thành viên phối hợp giải tỏa rau bèo, vật cản, chòi vó bè vi phạm; đồng thời đôn đốc việc ngăn chặn xả thải chất thải ô nhiễm ra kênh trục, kênh dẫn nhằm bảo vệ môi trường nước trong hệ thống.
Trước áp lực từ các hoạt động sản xuất, sinh hoạt và công nghiệp trên địa bàn, công tác quản lý xả thải và bảo vệ môi trường nước trong hệ thống thủy lợi được công ty đặc biệt quan tâm.
Theo thống kê, toàn hệ thống hiện có 26 giấy phép xả thải vào các công trình thủy lợi Bắc Thái Bình. Công ty thường xuyên phối hợp với Chi cục Thủy lợi, Sở Nông nghiệp và Môi trường để kiểm tra các điểm xả thải, đánh giá tác động môi trường và yêu cầu các đơn vị xả thải tuân thủ quy định của pháp luật.
“Hàng ngày, cán bộ kỹ thuật phụ trách tuyến kênh đều đi kiểm tra các điểm xả thải, kịp thời phát hiện dấu hiệu ô nhiễm như màu nước, mùi lạ, rác thải nổi. Nếu phát hiện vi phạm, công ty lập biên bản và phối hợp địa phương xử lý ngay từ đầu,” ông Đỗ Thanh Tùng nhấn mạnh.
Định kỳ, các đoàn kiểm tra liên ngành cũng được thành lập để giám sát các cơ sở có xả thải, đảm bảo chỉ số chất lượng nước nằm trong giới hạn cho phép. Tuy nhiên, việc giám sát vẫn gặp không ít khó khăn do nhân lực hạn chế, trong khi nhu cầu sản xuất công nghiệp và đô thị hóa gia tăng nhanh chóng.
Kiến nghị điều chỉnh cơ chế, bảo đảm vận hành bền vững
Một trong những vấn đề được các doanh nghiệp khai thác thủy lợi phản ánh nhiều nhất hiện nay là bất cập trong cơ chế giá dịch vụ thủy lợi.
Theo quy định tại Thông tư 27/2022/TT-BNN&PTNT, các đơn vị khai thác công trình thủy lợi được phép xây dựng giá dịch vụ dựa trên định mức kinh tế – kỹ thuật. Tuy nhiên, như ông Đỗ Thanh Tùng cho biết: “Phần lớn các công ty khai thác thủy lợi cấp tỉnh chưa xây dựng được định mức kinh tế – kỹ thuật nên buộc phải áp dụng mức tối thiểu theo Thông tư 27. Điều này khiến nguồn kinh phí chỉ đủ duy trì hoạt động quản lý, vận hành thường xuyên, không đủ cho duy tu, bảo dưỡng và cải tạo nâng cấp hệ thống”.
Thực tế, nhiều công trình tại hệ thống thuỷ Bắc Thái Bình đã xuống cấp nghiêm trọng sau hàng chục năm khai thác. Nếu không được đầu tư nâng cấp kịp thời, nguy cơ mất an toàn công trình trong mùa mưa lũ là rất lớn. Trong khi đó, nguồn vốn từ ngân sách địa phương còn hạn chế, không đáp ứng được nhu cầu duy tu hàng năm.
Từ thực tiễn hoạt động, Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Bắc Thái Bình đã kiến nghị các cấp, ngành xem xét điều chỉnh cơ chế giá dịch vụ thủy lợi và tăng cường nguồn lực đầu tư cho hệ thống hiện có.
Cụ thể, công ty đề xuất:
Một là, Bộ Nông nghiệp và Môi trường tham mưu nâng mức tối thiểu của Thông tư 27/2022/TT-BNN&PTNT, làm căn cứ để các đơn vị chưa có định mức kỹ thuật xây dựng giá dịch vụ đảm bảo đủ chi phí duy tu, bảo dưỡng.
Hai là, UBND tỉnh Hưng Yên quan tâm bố trí thêm ngân sách hằng năm để cải tạo, nâng cấp công trình, đảm bảo an toàn phòng chống thiên tai, ứng phó biến đổi khí hậu.
Ba là, chỉ đạo các đơn vị chuyên môn của tỉnh xây dựng định mức kinh tế – kỹ thuật chuẩn cho công tác quản lý, vận hành khai thác công trình thủy lợi, làm cơ sở phê duyệt giá dịch vụ “đúng, đủ” cho toàn hệ thống.
“Chúng tôi mong muốn cơ chế giá phải đủ mạnh để duy trì hệ thống hoạt động bền vững, đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế đa ngành, đa mục tiêu hiện nay”, ông Đỗ Thanh Tùng khẳng định.
Thủy lợi không chỉ là nước tưới – mà là nền tảng của phát triển nông nghiệp bền vững
Trong bối cảnh nông nghiệp Việt Nam đang chuyển mình theo hướng kinh tế xanh, tuần hoàn, thích ứng khí hậu, vai trò của hệ thống thủy lợi càng trở nên thiết yếu. Không chỉ cung cấp nước tưới, tiêu, thủy lợi còn góp phần điều hòa vi khí hậu, bảo vệ môi trường, duy trì sinh thái vùng hạ du, và đảm bảo an ninh nguồn nước – yếu tố sống còn của phát triển bền vững.
Tại hưng Yên, hệ thống thuỷ lợi Bắc Thái Bình được xem là “mạch máu” của sản xuất nông nghiệp và dân sinh. Song, để hệ thống này tiếp tục phát huy vai trò, rất cần một cách tiếp cận mới về đầu tư và quản lý, trong đó giá dịch vụ thủy lợi phải được coi là công cụ tài chính quan trọng bảo đảm vận hành ổn định, lâu dài.
Như lời ông Đỗ Thanh Tùng nhấn mạnh: “Nếu coi thủy lợi chỉ là công trình phục vụ nông nghiệp thì sẽ rất khó thu hút nguồn lực xã hội hóa. Chúng tôi kỳ vọng các cấp chính quyền sẽ có cơ chế mới, coi thủy lợi là hạ tầng thiết yếu, để từ đó huy động vốn đầu tư đa nguồn, từng bước hiện đại hóa hệ thống theo hướng thích ứng biến đổi khí hậu”.
Hệ thống thuỷ lợi Bắc Thái Bình đang đứng trước cơ hội và thách thức lớn: vừa phải bảo vệ một hệ thống công trình mấy chục năm tuổi, vừa phải đáp ứng yêu cầu phát triển mới của nền kinh tế và thích ứng với khí hậu ngày càng khắc nghiệt.
Những kiến nghị của Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Bắc Thái Bình không chỉ là tiếng nói riêng của một doanh nghiệp, mà còn là thực tiễn phản ánh khó khăn chung của toàn ngành quản lý, khai thác công trình thủy lợi. Giải quyết được những vướng mắc về cơ chế giá, đầu tư, và quản lý xả thải sẽ là bước đi quan trọng để hướng tới mục tiêu “Thủy lợi xanh – nông nghiệp bền vững – môi trường an toàn” mà ngành nông nghiệp Việt Nam đang hướng đến.
Bài 10: Hệ thống thủy lợi Bắc Nam Hà: Áp lực từ cơ chế tài chính và hiện đại hóa trong kỷ nguyên số
>>>>>> Xin vui lòng xem thêm:
- Bài 8: Hệ thống thủy lợi Hưng Yên - Nỗ lực thích ứng trước thách thức mới
- Bài 7: Ô nhiễm nguồn nước tưới ở Xí nghiệp thủy lợi Như Quỳnh
- Bài 6: Hệ thống thủy lợi Bắc Sông Thương - Công trình xuống cấp, cần vốn đầu tư để bảo đảm an toàn
- Bài 5: Hệ thống thuỷ lợi Mỹ Thành - Nhiều kênh mương xuống cấp, đổ vỡ
Tại Kỳ họp thứ 10, các đại biểu Quốc hội (ĐBQH) bày tỏ quan ngại sâu sắc trước diễn biến phức tạp, cực đoan của thiên tai và biến đổi khí hậu; đề nghị có giải pháp quyết liệt hơn để ứng phó, chuyển từ "bị động ứng phó" sang "chủ động phòng ngừa" bởi thiên tai không còn là hiện tượng bất thường mà đã trở thành thách thức thường trực của quốc gia, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh kế, tài sản và sự phát triển bền vững của đất nước.
Hiện nay, cả nước có khoảng 50 đô thị chịu ảnh hưởng nặng nề từ biến đổi khí hậu. Trước tình hình đó, đại biểu Quốc hội (ĐBQH) Tô Ái Vang kiến nghị Chính phủ sớm quy hoạch đô thị thích ứng với biến đổi khí hậu, trong đó tập trung trọng tâm vào sức chống chịu để phát triển bền vững.
Hai cơn bão số 10 và 11 đi qua, để lại những vết thương nặng nề cho miền núi phía Bắc và miền Trung. Nhưng trên mảnh đất ngập bùn, người dân vẫn kiên cường dựng lại mái nhà, khơi lại nguồn sống. Từ sự chỉ đạo sát sao của Bộ Nông nghiệp và Môi trường đến sức mạnh đoàn kết của nhân dân, cả nước lại một lần nữa chứng minh: thiên tai có thể quật ngã đất, nhưng không thể quật ngã lòng người Việt Nam.
Trung tâm Khuyến nông Quốc gia (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) vừa ra mắt bộ tài liệu 'Các biện pháp kỹ thuật để thích ứng, giảm thiểu thiệt hại do các loại hình thiên tai đối với sản xuất nông nghiệp'.
Gen Xanh không chỉ là cuộc thi đơn thuần mà còn là có ý nghĩa quan trọng nhằm xây dựng thế hệ trẻ Việt Nam tiên phong trong phòng chống thiên tai và biến đổi khí hậu.
Trong Kỳ 4, chúng ta đã phân tích vai trò của hợp tác quốc tế và tài chính khí hậu, chiếc “đòn bẩy” giúp Việt Nam tiếp cận công nghệ hiện đại, nguồn vốn xanh và tham gia thị trường tín chỉ carbon toàn cầu. Tuy nhiên, dù chính sách có rõ ràng và quốc tế có đồng hành, mọi cam kết sẽ chỉ là con chữ nếu không có những người trực tiếp thực hiện. Và những người đó chính là cộng đồng và doanh nghiệp, những chủ thể ở tuyến đầu biến mục tiêu giảm phát thải mê-tan thành hành động cụ thể.
