FAO hỗ trợ Việt Nam kiểm soát bệnh héo vàng lá chuối: Hướng tới nền sản xuất chuối bền vững

Trước nguy cơ lan rộng của bệnh héo vàng lá chuối do nấm Fusarium chủng Tropical Race 4 (TR4), Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO) đã hỗ trợ Việt Nam triển khai Dự án “Hỗ trợ khẩn cấp để kiểm soát và quản lý bệnh héo vàng lá chuối do nấm Fusarium chủng TR4 gây ra tại Việt Nam”.

Dự án được Bộ Nông nghiệp và Môi trường phê duyệt, với tổng kinh phí tài trợ 120.968 USD (tương đương 3.207.708.000 VNĐ) do FAO trực tiếp quản lý và hỗ trợ kỹ thuật.

Hội thảo khởi động dự án được tổ chức sáng 28/10 tại Hà Nội, với sự tham dự của đại diện FAO Việt Nam, Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, cùng nhiều chuyên gia, nhà khoa học và doanh nghiệp trong lĩnh vực sản xuất, xuất khẩu chuối.

Phát biểu tại Hội thảo, TS. Nguyễn Quý Dương, Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, cho biết: Việt Nam hiện có hơn 157.000 ha trồng chuối, sản lượng đạt khoảng 2,3 triệu tấn mỗi năm. Tuy nhiên, căn bệnh héo vàng lá chuối, còn gọi là bệnh “héo rũ Panama” đang trở thành mối đe dọa nghiêm trọng với ngành sản xuất này.

Theo khảo sát của Cục, chủng TR4 đã được phát hiện tại 6/12 địa phương lấy mẫu, gồm Tây Ninh, Long An, Lào Cai, Lai Châu, Hà Nội và Hưng Yên. Nấm bệnh có thể tồn tại trong đất hàng chục năm, lây lan qua nước tưới, vật liệu trồng, đất nhiễm và dụng cụ canh tác. Một khi vườn bị nhiễm, năng suất có thể giảm tới 70 -100%, và hầu như không thể phục hồi.

“Điều nguy hiểm là hiện chưa có thuốc đặc trị. Nấm bệnh có thể lan theo dòng nước, phương tiện vận chuyển nông sản, hoặc thậm chí qua giày dép và dụng cụ làm vườn. Với điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng đa dạng của Việt Nam, nếu không được kiểm soát kịp thời, TR4 có thể nhanh chóng lan sang các vùng trồng lớn ở miền Trung và Tây Nam Bộ,” ông Dương cảnh báo.

Hiện Việt Nam xuất khẩu chuối sang hơn 10 thị trường, trong đó Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản là những đối tác chính. Các thị trường cao cấp như Nhật Bản, Hàn Quốc, EU đòi hỏi nghiêm ngặt về chứng nhận vùng trồng an toàn, truy xuất nguồn gốc và không nhiễm bệnh. “Nếu không kiểm soát tốt TR4, Việt Nam sẽ mất dần lợi thế cạnh tranh trong chuỗi giá trị chuối xuất khẩu,” ông Dương nhấn mạnh.

Theo TS. Dương, Dự án do FAO tài trợ đặt mục tiêu xây dựng nền tảng quản lý dịch bệnh TR4 một cách bền vững, hướng tới nền nông nghiệp sinh thái và thân thiện môi trường. Theo kế hoạch, dự án sẽ tập trung vào 5 kết quả đầu ra chính:

Thứ nhất, xây dựng hệ thống giám sát và cảnh báo sớm bệnh TR4, với 300 mẫu được thu thập, phân tích, lập bản đồ phân bố bệnh quốc gia và hình thành mạng lưới kỹ thuật viên tại các vùng trồng trọng điểm.

Thứ hai, nâng cao năng lực chẩn đoán bệnh, áp dụng kỹ thuật PCR và LAMP, hình thành nhóm chuyên gia cùng 20 cán bộ phòng thí nghiệm được đào tạo theo chuẩn quốc tế.

Thứ ba, tuyển chọn 1 - 2 giống chuối kháng hoặc chống chịu TR4, thông qua đánh giá nguồn gen bản địa và nhập nội, làm cơ sở cho lai tạo và nhân rộng trong sản xuất.

Thứ tư, phát triển tập đoàn vi sinh vật đối kháng với nấm TR4 và xây dựng quy trình sàng lọc, đánh giá, ứng dụng trong kiểm soát sinh học, góp phần giảm sử dụng thuốc hóa học.

Thứ năm, phát triển quy trình sản xuất cây giống chuối sạch bệnh bằng nuôi cấy mô, đồng thời ban hành quy trình quản lý bền vững bệnh TR4 phù hợp với điều kiện Việt Nam.

Sau khi hoàn thành, dự án sẽ bàn giao bộ quy trình quản lý bệnh TR4, danh mục giống kháng bệnh, quy trình nhân giống sạch bệnh, cùng tập đoàn vi sinh vật đối kháng được kiểm nghiệm để sẵn sàng ứng dụng trong thực tế.

Cũng theo TS. Nguyễn Quý Dương, đây là lần đầu tiên Việt Nam có dự án điều tra, giám sát và quản lý bệnh TR4 theo chuẩn quốc tế, kết hợp đồng thời giữa bản đồ dịch tễ, giống kháng bệnh và giải pháp sinh học.

Ông cũng cho biết, dự án không chỉ là phản ứng khẩn cấp trước nguy cơ dịch bệnh, mà còn đặt nền móng cho ngành chuối phát triển bền vững, góp phần chuyển đổi mô hình sản xuất từ “phòng trị hóa học” sang “quản lý sức khỏe cây trồng tổng hợp” (IPHM).

FAO đã đồng hành cùng Việt Nam trong chương trình quản lý dịch hại tổng hợp (IPM) từ năm 1992 và hiện đang mở rộng sang IPHM, mô hình quản lý toàn diện, tích hợp yếu tố sinh học, môi trường và cộng đồng.

“Dự án này là cơ hội để ngành nông nghiệp Việt Nam chuyển đổi theo hướng sinh thái, giảm phụ thuộc vào hóa chất, bảo vệ sức khỏe đất, nguồn nước và con người, đồng thời giúp nông dân nâng cao thu nhập thông qua sản xuất bền vững,” ông Dương khẳng định.

Kết quả dự án được kỳ vọng sẽ giúp các địa phương chủ động ứng phó với dịch bệnh TR4, đồng thời nâng cao năng lực phòng trừ sinh học cho đội ngũ kỹ thuật viên và cán bộ địa phương. Những công cụ, quy trình và mô hình được phát triển trong khuôn khổ dự án có thể nhân rộng sang các cây trồng khác, góp phần đảm bảo sinh kế nông dân và an ninh lương thực quốc gia.

Đại diện FAO tại Việt Nam khẳng định cam kết tiếp tục đồng hành cùng Chính phủ Việt Nam trong việc phát triển nông nghiệp bền vững, thích ứng với biến đổi khí hậu, đảm bảo an toàn thực phẩm và bảo vệ đa dạng sinh học.

“Kiểm soát hiệu quả bệnh TR4 không chỉ là bảo vệ cây chuối, một trong những loại cây trồng chủ lực của Việt Nam, mà còn là bước tiến quan trọng trong chiến lược phát triển nông nghiệp xanh và hội nhập quốc tế”. Phó Cục trưởng Nguyễn Quý Dương nhấn mạnh.

Tại Hội thảo, ông Hán Hùng Dũng, Nông dân xã Bản Nguyên, tỉnh Phú Thọ, chia sẻ: "Trước đây, vùng Bản Nguyên chúng tôi trồng nhiều giống chuối bản địa như tiêu xanh, tiêu hồng, tiêu cao, tiêu lùn… Chuối lúc đó tốt lắm, chẳng có bệnh gì. Mỗi khóm có 5 - 7 cây, trồng toàn bằng phân chuồng, phân gà, nước ao thôi, mà cây vẫn xanh tốt, quả sai, bán được giá.

Từ khoảng năm 2005 trở đi thì bắt đầu xuất hiện bệnh vàng lá. Lúc đầu ít, sau lan nhanh lắm, có vườn chết trắng. Chúng tôi đào đất, đốt gốc, phủ nilon, đổ thuốc… làm đủ cách mà không cứu được. Đến năm 2015 thì vườn chuối tiêu xanh, tiêu hồng nhà tôi coi như mất trắng, thiệt hại đến 70%. Nhiều hộ bỏ hẳn chuối, chuyển sang trồng ngô, rau, bưởi, ổi.

Lúc ấy thực sự bế tắc, nhưng cũng may, khoảng năm 2015, TS. Trần Ngọc Hùng của Viện Nghiên cứu Rau quả về tận nhà tôi khảo nghiệm giống chuối kháng bệnh. Tôi mừng lắm, coi như có người 'cứu' vườn. Anh Hùng hướng dẫn làm giá thể, trồng chuối trên luống cao 40 - 50 cm, trồng thử nhiều giống khác nhau để so sánh.

Kết quả, các giống chuối cũ của địa phương thì bị bệnh gần hết, còn giống mới, đặc biệt là giống GL6 không nhiễm bệnh, cây khỏe, phát triển tốt. Từ đó, tôi theo hướng dẫn làm đất kỹ, thoát nước tốt, giảm phân hóa học đi khoảng 30%, tăng phân hữu cơ, phân chuồng hoai, rơm rạ, trồng xen cây họ đậu như đỗ tương, đỗ đen để cải tạo đất. Nước tưới thì chỉ dùng giếng khoan, không lấy nước sông nữa.

Sau bốn năm, chuối trồng trên đất nhà tôi khỏe mạnh, không thấy bệnh. Giống GL6 này vừa kháng bệnh tốt, vừa cho năng suất cao, 25 - 40 kg một buồng, có buồng tới 60 kg. Chuối quả đều, đẹp, phù hợp thị trường miền Bắc, nhất là dịp Tết. Tôi giữ được 45 cây giống gốc mẹ, đến nay trồng 10 năm rồi mà vẫn sạch bệnh.

Tôi chia giống cho bà con xung quanh, đến giờ có hơn 30 hộ trong vùng cũng trồng giống này, đều cho kết quả tốt. Bà con gọi vui là 'giống chuối khỏe'. Tôi thấy thành công này có ba cái khỏe: đất khỏe, giống khỏe và nông dân khỏe. Đất thì tơi xốp, nhiều hữu cơ; giống thì kháng bệnh; còn nông dân thì ham học, làm đúng kỹ thuật.

Giờ tôi chỉ mong Nhà nước, các anh ở Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, FAO tiếp tục hỗ trợ, nhân rộng mô hình này để bà con ở các vùng khác không phải chịu cảnh chuối chết trắng như chúng tôi ngày trước. Chuối mà kháng được bệnh, giữ được đất sạch, nông dân sẽ sống được với nghề".

Phát biểu tại Hội thảo, TS. Nguyễn Văn Dũng, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Rau quả, đơn vị trực tiếp triển khai các hợp phần kỹ thuật của dự án, khẳng định: “Viện sẽ phối hợp chặt chẽ với Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, Tổ chức FAO và các cơ quan liên quan để bảo đảm tiến độ, chất lượng và tính đồng bộ trong quá trình triển khai từng hợp phần kỹ thuật.

Dự án này không chỉ hướng tới mục tiêu kiểm soát hiệu quả dịch bệnh héo vàng lá chuối (TR4) trong giai đoạn trước mắt, mà quan trọng hơn, là đặt nền tảng khoa học, công nghệ cho sự phát triển bền vững của ngành chuối Việt Nam, giúp ngành chủ động phòng vệ dịch hại, nâng cao năng lực thích ứng và hội nhập sâu với chuỗi giá trị toàn cầu”.

Kết thúc Hội thảo, TS. Nguyễn Quý Dương, Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, cho biết: Sau một buổi làm việc nghiêm túc, sôi nổi và hiệu quả, Hội thảo ngày hôm nay có ý nghĩa hết sức quan trọng, góp phần thiết thực vào việc chúng ta triển khai Dự án phòng chống bệnh héo vàng lá chuối (TR4) một cách hiệu quả và đồng bộ. Qua quá trình chuẩn bị, nghiên cứu và tìm hiểu, chúng tôi nhận thấy dự án này không chỉ mang tính kế thừa những kết quả của các chương trình trước đây, mà còn có tầm nhìn chiến lược dài hạn, hướng tới phát triển bền vững ngành hàng chuối Việt Nam.

Dự án được xây dựng với 5 mục tiêu trọng tâm, trong đó tập trung vào việc điều tra, giám sát dịch bệnh; nghiên cứu chọn tạo và nhân giống các giống chuối kháng bệnh; phát triển biện pháp sinh học; hoàn thiện quy trình canh tác an toàn; và xây dựng mô hình liên kết sản xuất, tiêu thụ chuối bền vững. Tôi cho rằng, việc triển khai dự án trong giai đoạn hiện nay là vô cùng cấp thiết, đặc biệt khi chúng ta đang thực hiện các mục tiêu lớn của Nghị quyết mới về phát triển nông nghiệp sinh thái, nông thôn hiện đại và nông dân văn minh.

Hiện nay, cây chuối không chỉ là một cây trồng truyền thống mà đã trở thành một trong những ngành hàng nông sản xuất khẩu chủ lực của Việt Nam, chỉ đứng sau sầu riêng và thanh long. Giá trị xuất khẩu chuối ngày càng tăng, thị trường mở rộng, cho thấy tiềm năng to lớn của ngành trong chuỗi giá trị nông sản toàn cầu. Trên bình diện thế giới, chuối là loại quả được tiêu thụ nhiều nhất, được coi là trái cây số một, và nếu chúng ta làm tốt công tác nghiên cứu, chọn tạo, sản xuất và kiểm soát dịch hại, thì Việt Nam hoàn toàn có thể vươn lên trở thành một trong những quốc gia xuất khẩu chuối có uy tín tại khu vực và thế giới.

Chính vì vậy, Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật sẽ tiếp tục phối hợp chặt chẽ với Viện Nghiên cứu Rau quả, Tổ chức FAO cùng các địa phương và doanh nghiệp, để đảm bảo tiến độ, chất lượng và hiệu quả thực hiện từng hợp phần kỹ thuật. Mục tiêu của chúng tôi không chỉ là kiểm soát dịch bệnh TR4 trong ngắn hạn, mà quan trọng hơn, là đặt nền tảng khoa học, công nghệ vững chắc cho sự phát triển bền vững của ngành chuối Việt Nam, giúp chúng ta chủ động phòng vệ sinh học, nâng cao năng lực cạnh tranh và hội nhập quốc tế.

Dự án “Hỗ trợ khẩn cấp để kiểm soát và quản lý bệnh héo vàng lá chuối do nấm Fusarium chủng TR4 gây ra tại Việt Nam” được triển khai trong thời gian từ tháng 9/2025 đến tháng 5/2026, tại 15 tỉnh, thành phố đại diện cho các vùng trồng chuối trọng điểm của cả nước, từ Hà Nội, Hưng Yên, Lào Cai, Lai Châu ở miền Bắc đến Đồng Nai, Tây Ninh, Cần Thơ và Cà Mau ở miền Nam.

Mục tiêu của dự án là giảm ít nhất 40% diện tích nhiễm bệnh héo vàng TR4, đồng thời xây dựng và hoàn thiện quy trình quản lý bệnh bền vững phù hợp với điều kiện Việt Nam. Bên cạnh đó, dự án sẽ tuyển chọn 1 - 2 giống chuối có khả năng kháng hoặc chống chịu bệnh TR4 và xác định ít nhất một chủng vi sinh vật đối kháng có hiệu quả, làm cơ sở khoa học cho các giải pháp kiểm soát sinh học và nhân rộng trong sản xuất.