Việc hút cát trái phép khiến đáy sông bị hạ thấp, nước chảy xiết và ăn ngầm bên dưới tạo ra “hàm ếch” rộng, gây sạt lở bờ sông. Nếu khai thác cát biển sẽ tạo điều kiện cho sóng lớn đánh vào bờ biển rất nguy hiểm bởi bờ biển đang rất yếu (lượng cát đổ ra các cửa biển để bổ sung và bảo vệ cho các bờ biển bồi rất hạn chế và giảm theo thời gian).
Hệ lụy khi “rút ruột” quá mức cát lòng sông, ven biển
Cát là một loại tài nguyên quốc gia, được xem là nguồn cung cấp vật liệu xây dựng và san lấp. Phần lớn các vùng tập trung cát có khối lượng lớn, mà nhiều người hay gọi một cách bình dân, dễ hiểu là mỏ cát (ngoại trừ cát ở sa mạc hay bãi biển),… tên gọi này cũng giống như mỏ đá, mỏ nước,… Cát được hình thành từ sự vỡ vụn các khoáng đá do phong hóa, chấn động, dịch chuyển, bào mòn do tác dụng chuyển động của nước và gió. Một “mỏ cát” thường được hình thành vài trăm năm, thậm chí cả ngàn năm, nên nhiều nhà khoa học cho rằng đây là một loại tài nguyên không tái tạo vì khi nó bị mất đi thì rất khó và rất lâu mới hình thành một khối lượng cát đáng kể để có thể khai thác được.
Muôn kiểu khai thác cát
Ở nước ta, việc quản lý tài nguyên cát chỉ ở quy mô quy hoạch thăm dò, khai thác và sử dụng cát lòng sông, ven biển trên địa bàn cấp tỉnh, chưa có những quy định pháp lý liên quan đến sử dụng tài nguyên cát trên quy mô liên tỉnh hay liên vùng. Nghị định số 23/2020/NĐ-CP của Chính phủ quy định về “Quản lý cát, sỏi lòng sông và bảo vệ lòng, bờ, bãi sông, thông qua việc kiểm tra bằng mô hình toán thủy lực.
Một số chuyên gia nghiên cứu của Đại học Cần Thơ đã ví von và kêu gọi: Hiện nay, không còn cát về Đồng bằng sông Cửu Long nữa. Do vậy, việc khai thác cát dưới sông, ven biển không nên tiếp tục thực hiện. Bởi khi khai thác cát sẽ làm đáy sông lớn sâu xuống và nó sẽ làm cho các con sông nhỏ chung quanh xuống sâu theo và gây sạt lở, rất khó để khắc phục và tốn khá nhiều chi phí.
Các nhà khoa học của Đại học Cần Thơ cho rằng, cát như đôi chân, chúng ta chặt đôi chân rồi thì sau này cơ thể chúng ta phải bò, bởi không có chân mà đi. Nếu chặt đôi chân rồi thì dù có khỏe mạnh thì cũng là cơ thể tàn tật.
Chuyên gia khuyến cáo
Trước thực tế này, TS. Dương Văn Ni - chuyên gia nghiên cứu Đại học Cần Thơ đề xuất khai thác cát cồn làm đường cao tốc ở Đồng bằng sông Cửu Long. Theo ông Ni, cát cồn là vật liệu cung cấp tốt nhất trong điều kiện cấp bách.
Ông Ni phân tích, trong văn hóa ở miền Tây, người dân dùng 2 từ rất phân biệt là cồn và cù lao. Về mặt địa chất, cồn là do cát bồi lên từ từ ở một khu vực nào đó trên sông, đến một lúc nào đó nhô lên khỏi mặt nước, còn cù lao là đất liền nhưng bị dòng nước chảy một thời gian làm tách phần đất liền ra giữa sông. Do đó, đất cù lao giống như đất của đất liền, còn đất cồn là hoàn toàn khác.
Để có thể sử dụng cát cồn làm đường cao tốc vùng ĐBSCL, theo ông Ni, Viện Khoa học Thủy lợi có thể dùng thiết bị máy móc khảo sát. Đây là nguồn dự trữ cát rất nhiều, tích tụ qua rất nhiều năm, có thể khai thác giúp cho sự phát triển kinh tế của đồng bằng. Khi chúng ta nhìn dòng sông như một sinh vật sống thì lúc này cát là một năng lượng. Khi cát ăn nhiều dinh dưỡng (cát về từ thượng nguồn sông Mê Kông qua các mùa lũ lớn) thì sẽ tích tụ ở đâu đó và nó chính là các cồn cát trên các con sông hiện nay.
Sạt lở luôn hiện hữu
Hiện nay, khi dòng sông không có cát về sẽ "đói ăn". Điều này dễ chứng minh khi ở đồng bằng sông Cửu Long có nhiều cồn đang xảy ra tình trạng sạt lở và chuyện này đã được cảnh báo hơn 10 năm trước. Do vậy, nếu sử dụng cát cồn làm đường cao tốc vùng ĐBSCL thì phải có chính sách di dời những hộ dân sống trên đó. Về phía cơ quan truyền thông phải cho người dân hiểu về ý nghĩa của chính sách cũng như cho người dân hiểu rằng, việc xây dựng nhà ở trên các cồn và ở gần mé sông là vô vùng nguy hiểm.
Theo tính toán của Bộ GT&VT, tổng nhu cầu cát đối với các dự án đường cao tốc trong khu vực đồng bằng sông Cửu Long triển khai trong giai đoạn 2021 - 2025 là khoảng 47,81 triệu m3. Riêng dự án cao tốc Cần Thơ - Cà Mau khoảng 18,5 triệu m3.
Để giải quyết vấn đề về cát, Bộ TN&MT cùng với Bộ GT&VT đã đi kiểm tra và làm việc với các địa phương vùng ĐBSCL. Qua đó, đề nghị các địa phương rà soát, nâng công suất các mỏ cát đã cấp phép khai thác và rà soát các khu vực chưa cấp phép để bổ sung nguồn cát.
Song song đó, để giải quyết vấn đề cát đắp nền cho dự án cao tốc ở ĐBSCL, Bộ GT&VT đã phối hợp với Bộ TN&MT nghiên cứu triển khai thi công thử nghiệm cát biển sử dụng cho dự án đường cao tốc và các dự án hạ tầng giao thông khác khu vực ĐBSCL. Dự kiến sẽ có kết quả đánh giá vào cuối năm 2023. Vì vậy, trước mắt trong năm 2023 và 2024 nguồn vật liệu san lấp cho các dự án cao tốc chủ yếu vẫn là cát sông.
Ngoài ra, các nghiên cứu quốc tế cũng khuyến cáo, chúng ta cần cẩn trọng khi khai thác cát biển, đặc biệt là vùng gần bờ biển. Nếu khai thác cát biển sẽ tạo điều kiện cho sóng lớn đánh vào bờ biển rất nguy hiểm bởi bờ biển đang rất yếu (lượng cát đổ ra các cửa biển để bổ sung và bảo vệ cho các bờ biển bồi rất hạn chế và giảm theo thời gian).
Ngọc Diệp
Ngành công nghiệp khai khoáng đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế nhưng sự chồng lấn giữa thuế tài nguyên và tiền cấp quyền khai thác khoáng sản đang làm tăng chi phí, giảm sức cạnh tranh của doanh nghiệp. Do đó, các chuyên gia, nhà khoa học cho rằng, để phát huy hiệu quả tiềm năng của ngành cần có hệ sinh thái chính sách phù hợp, trong đó chính sách tài chính đóng vai trò then chốt.
Uỷ ban Thường vụ Quốc hội nhất trí với sự cần thiết sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Địa chất và khoáng sản nhằm kịp thời tháo gỡ các vướng mắc phát sinh trong thực tiễn, đồng thời cho rằng dự thảo Luật lần này cần nhấn mạnh đến công tác quản lý, tránh lợi dụng sơ hở, gây thất thoát, lãng phí tài nguyên cũng như để xảy ra tình trạng tiêu cực.
Hơn 80 năm qua, ngành Địa chất Việt Nam đã đóng vai trò quan trọng trong khai thác và quản lý tài nguyên khoáng sản, góp phần phát triển kinh tế bền vững. Bài viết tổng hợp hành trình phát triển, những chính sách đổi mới và phong trào thi đua tiêu biểu, đồng thời định hướng chiến lược cho giai đoạn 2026-2030, hướng ngành Địa chất Việt Nam phát triển hiện đại, minh bạch và bền vững.
Thủ tướng Chính phủ chỉ đạo tiếp tục tăng cường công tác quản lý Nhà nước đối với hoạt động sản xuất, kinh doanh than và cung cấp than cho sản xuất điện trong tình hình mới.
Tiếp nối phần khai mạc và định hướng từ cơ quan quản lý, Toạ đàm “Luật Địa chất và Khoáng sản - Nền tảng phát huy hiệu quả nguồn lực địa chất khoáng sản và công nghiệp khai khoáng” bước sang thảo luận chuyên sâu. Các đại biểu đại diện doanh nghiệp, hiệp hội và báo chí - truyền thông đã cùng phân tích những điểm mới, khó khăn và giải pháp để đưa Luật đi vào đời sống.
Ngày 16/9 tại Hà Nội, Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường phối hợp với Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam tổ chức Toạ đàm “Luật Địa chất và Khoáng sản - Nền tảng phát huy hiệu quả nguồn lực địa chất khoáng sản và công nghiệp khai khoáng”. Mở đầu chương trình, đại diện cơ quan quản lý đã phân tích sâu vai trò, ý nghĩa và các giải pháp chiến lược để Luật 2024 đi vào thực tiễn.
