Mô hình giáo dục hành động (GDHĐ) để thúc đẩy hành vi về giảm thiểu rác thải nhựa ở thành phố Phú Quốc (Kiên Giang) đã bước đầu có hiệu quả, người dân đã hành động: Bắt đầu từ những việc nhỏ, trong mỗi người, ở mỗi nhà,… rất tích cực và mang tính bền vững (dựa vào cộng đồng); điều này đã, đang và sẽ đóng góp vào mục tiêu chung “Phú Quốc hướng tới thành phố đảo không rác thải nhựa”. Trong năm 2022, mô hình này đã hoàn thiện tiến trình với sự hỗ trợ của 45 tuyên truyền viên, triển khai 3 đợt trên 27 ấp và 728 hộ gia đình.
Giáo dục hành động, thúc đẩy sáng kiến
Làm sao để truyền thông cho mọi người biết được nguy cơ tiềm ẩn và tác hại của rác thải nhựa với đời sống hiện tại và tương lai con cháu sau này, cũng như tìm được giải pháp giảm thiểu rác thải nhựa dùng một lần theo cách hiệu quả nhất tại địa phương, đồng thời thay đổi hành vi với nhựa tại cộng đồng đang là bài toán đặt ra cho các cấp quản lý chính quyền các địa phương trong cả nước.
Nhiều phương án, cách làm đã triển khai, nhưng có một lời giải đang mở ra một con đường với nhiều ánh sáng phía trước, đó là phân loại rác thải đúng cách bằng phương pháp giáo dục hành động (GDHĐ). Nhằm truyền thông nâng cao nhận thức, đồng thời thúc đẩy các sáng kiến thay đổi hành vi về giảm thiểu rác nhựa của cộng đồng, dự án “Giảm thiểu rác thải nhựa đại dương tại Việt Nam” (sau đây gọi tắt là Dự án) cùng với Hội Liên hiệp Phụ nữ Phú Quốc áp dụng thí điểm tại thành phố Phú Quốc (Kiên Giang).
Dự án “Giảm thiểu Rác thải nhựa đại dương tại Việt Nam” do Bộ Môi trường, Bảo tồn Thiên nhiên và An toàn Hạt nhân CHLB Đức thông qua Tổ chức Quốc tế về Bảo tồn thiên nhiên WWF - Việt Nam tài trợ cho Việt Nam. Bộ Tài nguyên và Môi trường giao Cục Biển và Hải đảo Việt Nam làm Chủ dự án. Đây là dự án có quy mô quốc gia đầu tiên được phối hợp thực hiện giữa các Bộ, ngành, địa phương và các nhà tài trợ quốc tế.
Dự án được kỳ vọng sẽ góp phần giảm ô nhiễm rác thải nhựa đại dương tại Việt Nam thông qua việc xây dựng các văn bản hướng dẫn kỹ thuật nhằm hỗ trợ thực hiện chính sách quản lý chất thải rắn, bao gồm cơ chế hỗ trợ trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất, các hoạt động truyền thông, tăng cường năng lực, nâng cao nhận thức và thay đổi hành vi đối với chất thải nhựa, xây dựng các mô hình thí điểm giảm thiểu rác thải nhựa tại bảy thành phố/quận (huyện) bao gồm: Huyện A Lưới (tỉnh Thừa Thiên-Huế), Thành phố Đà Nẵng, Thành phố Đồng Hới (tỉnh Quảng Bình), Thành phố Hà Tĩnh (tỉnh Hà Tĩnh), Tỉnh Long An, Thành phố Rạch Giá (tỉnh Kiên Giang), Thành phố Tuy Hòa (tỉnh Phú Yên), dựa trên chương trình Đô thị giảm nhựa của WWF, để có thể làm cơ sở áp dụng triển khai trên toàn quốc, cũng như quản lý hiệu quả nhằm giảm thiểu, tiến tới xóa bỏ hoàn toàn lượng tồn đọng rác thải nhựa tại 3 khu bảo tồn biển quan trọng: Côn Đảo, Cù Lao Chàm và Phú Quốc.
Phương pháp GDHĐ là một phương pháp thực tiễn thúc đẩy các sáng kiến tại chỗ - dựa trên hành động tự nguyện, tự lực giúp người dân địa phương thực hiện các cải thiện ngay lập tức, dựa trên kinh nghiệm và nguồn lực (sức người, sức của) sẵn có tại địa phương. Phương pháp này được áp dụng trong nhiều lĩnh vực y tế, giáo dục, phát triển nông thôn, phòng chống tai nạn thương tích ở trẻ em, nước sạch vệ sinh, biến đổi khí hậu,…Trong Dự án Giảm thải rác thải nhựa Đại dương tại Việt Nam, GDHĐ được áp dụng để thúc đẩy các hành vi giảm nhựa tại hộ gia đình.
Khác với các phương pháp truyền thông truyền thống tập trung vào việc truyền tải kiến thức và tác động vào thái độ, phương pháp giáo dục hành động chủ yếu tập trung vào hành động và thực hành. Giáo dục hành động tạo điều kiện cho cộng đồng tham gia vào thảo luận, phân tích vấn đề, và cuối cùng tự lựa chọn hành động một cách tự nguyện để giải quyết vấn đề dựa trên nguồn lực của chính họ. Cách tiếp cận này giúp thúc đẩy người dân hoàn thành các hành động một cách dễ dàng và ngay lập tức và tận hưởng niềm vui từ các thành quả đạt được. Điều này giúp phương pháp GDHĐ đạt được những thành công bước đầu trong việc tạo ra những thay đổi về hành vi của người dân trong cộng đồng về phân loại rác và giảm nhựa sử dụng 1 lần.
Ghi nhận kết quả ban đầu
Được mệnh danh là hòn đảo ngọc phía Tây Nam nước ta, thành phố Phú Quốc sở hữu diện tích đất tự nhiên 567.5 km2 với hơn 2/3 diện tích là rừng tự nhiên và bờ biển trải dài 150 km. Song hành với những phát triển vượt bậc về kinh tế, Phú Quốc đã và đang đối mặt với những vấn đề về môi trường, đặc biệt ô nhiễm rác thải nhựa. Ước tính trong năm 2020 tổng khối lượng chất thải rắn phát sinh tại Phú Quốc là 51,683 tấn, trong đó rác thải nhựa chiếm 17% (WWF-Vietnam, 2021). Nguồn phát sinh rác thải nhựa cao nhất là từ hộ gia đình (52.7%), khách sạn (29%), chợ dân sinh và chợ đêm (6%) và nguồn khác (từ 2 đến <5%). Do vậy, một trong những nhiệm vụ trọng tâm trong các kế hoạch hành động về giảm thiểu rác thải nhựa là tăng cường công tác truyền thông, nâng cao nhận thức và thay đổi hành vi của cộng đồng về tác hại của rác thải nhựa đối với môi trường, kinh tế, du lịch và khuyến khích thói quen phân loại rác tại nguồn, tiết giảm, tái sử dụng, tái chế sản phẩm nhựa dùng 1 lần.
Đồng thời, xác định phụ nữ là nhân tố quan trọng cần được tuyên truyền và vận động để tạo nên sự thay đổi trong việc quản lý rác thải và giảm rác nhựa tại hộ gia đình, Dự án đã phối hợp với Hội liên hiệp Phụ nữ và các cấp cơ sở triển khai mô hình thí điểm “Truyền thông vận động cộng đồng phân loại rác và giảm nhựa thông qua phương pháp giáo dục hành động” trong năm 2022. Bắt đầu triển khai từ tháng 1, mô hình thí điểm được chia thành 3 giai đoạn chính gồm: Khảo sát nhu cầu và thiết kế tài liệu tập huấn, tài liệu truyền thông; Tổ chức các lớp tập huấn nâng cao năng lực cho đội ngũ báo cáo viên, tuyên truyền viên; Tuyên truyền và vận động cộng đồng đăng ký và thực hành biện pháp phân loại rác, giảm nhựa thông quan hình thức họp dân và thăm hộ.
Các tuyên truyền viên trực tiếp tham gia và hướng dẫn cộng đồng vệ sinh, xử lý rác đúng cách
Thông qua các chương trình tập huấn, Dự án đã đào tạo và nâng cao kỹ năng truyền thông cho 17 báo cáo viên và 26 tuyên truyền viên của 8/9 xã phường của thành phố Phú Quốc; đây là đội ngũ tuyên truyền viên nòng cốt để triển khai mô hình truyền thông đến cộng đồng. Kết quả của các đợt truyền thông từ tháng 5/2022 đến tháng 8/2022, chương trình đã vận động thành lập 27 tổ dân cư giảm nhựa với tổng số hộ gia đình đăng ký tham gia đã vượt hơn 700 hộ. Đánh giá từ các đợt thăm hộ cho thấy đa phần các hộ đăng ký tham gia đều thực hiện được việc phân loại và tận dụng tái chế rác thải tại nguồn, cam kết thực hành giảm nhựa, đặc biệt là sử dụng túi dùng nhiều lần để giảm thiểu túi ni-lông khi đi chợ.
Rác thải trôi đầy mặt sông Dương Đông ở Phú Quốc
Bên cạnh đó, một trong những nhân tố quan trọng để Dự án thành công trong phương pháp này tại thành phố Phú Quốc là xây dựng được nhóm cộng đồng những người có cùng niềm tin và quan điểm về giảm nhựa cũng như xây dựng được đội ngũ tuyên truyền viên - người hướng dẫn - ngoài việc hướng dẫn còn là những tấm gương điển hình về việc giảm nhựa cho các thành viên trong nhóm để họ có thể thực hiện theo.
.jpg)
Bà Trần Thị Đậm - tấm gương điển hình giảm nhựa ngay tại gia đình
Bà Trần Thị Đậm, cư trú tại ấp Suối Cát, xã Cửa Dương, thành phố Phú Quốc - một trong những tuyên truyền viên tích cực cũng trở thành tấm gương điển hình giảm nhựa ngay tại chính gia đình mình, cũng như truyền cảm hứng cho các hộ kinh doanh/gia đình khác. Từ vài gốc nha đam nhỏ xinh trồng trong nhà, bà Trần Thị Đậm đã phát triển nên một “gia tài” nha đam gần 500 gốc lớn nhỏ. Được truyền cảm hứng từ các buổi tập huấn truyền thông của Dự án, bà Đậm thay thế những chậu sành gốm nặng nề và tốn kém bằng các thùng nước nhựa, các thùng xốp thải ra. Phương pháp canh tác mới mẻ ấy đã mang lại một nguồn vui lớn lao cho người chủ vườn, và cả thiên nhiên Phú Quốc. Bà Trần Thị Đậm chia sẻ rằng cách làm này “vừa giúp chị giảm chi phí đầu tư mua chậu, vừa khiến công việc nhẹ nhàng hơn vì không phải bưng bê nặng mỗi khi sang chậu hoặc chiết cây nha đam con; và quan trọng nhất là vừa tái sử dụng rác nhựa thành những vật dụng hữu ích, giảm tải lượng rác nhựa thải ra môi trường.
Từ kết quả thành công cũng như bài học kinh nghiệm trong quá trình triển khai tại thành phố Phú Quốc, trong năm 2023 Dự án tiếp tục duy trì và gia tăng thêm 500 hộ đăng ký tham gia mô hình tại 8 xã phường đã thực hiện thí điểm, đồng thời nhân rộng phương pháp này tại xã đảo Thổ Châu, đơn vị hành chính duy nhất của thành phố Phú Quốc chưa thí điểm mô hình này trong năm 2022 vì điều kiện địa lý.
Niềm vui của người dân thành phố Phú Quốc tận dụng vật liệu dư thừa đan giỏ đi chợ, tăng thu nhập
Đến tháng 6/2023, với sự nỗ lực không ngừng của Hội LHPN thành phố Phú Quốc, Hội LHPN các xã, phường và các tuyên truyền viên cấp ấp/khu phố đã vận động 150 hộ dân đăng ký tham gia thực hiện mô hình trên địa bàn thành phố Phú Quốc và xã đảo Thổ Châu. Mục tiêu thực hiện mô hình GDHĐ này trong năm 2023 của Dự án và Hội LHPN thành phố bao gồm: Theo dõi 728 hộ gia đình địa phương đăng ký và thực hành phân loại rác thải, giảm thiểu nhựa năm 2022; vận động thêm 500 hộ gia đình tại địa phương đăng ký và thực hiện phân loại rác và giảm thiểu rác thải nhựa.
Có thể thấy, thông qua phương pháp giáo dục hành động, dự án chứng minh được việc có thể thay đổi thói quen của cộng đồng về phân loại xử lý rác tại hộ gia đình, từ chối và giảm sử dụng sản phẩm nhựa dùng một lần từ việc thực hiện các hành động nhỏ và thiết thực do cộng đồng tự đề xuất. Cộng đồng có thể thấy được các đóng góp của họ vào nỗ lực chung của địa phương trong việc quản lý chất thải rắn. Dự án góp phần thực thi nghị định ban hành về phân loại chất thải rắn tại nguồn do Chính phủ ban hành.
Phương pháp giáo dục hành động nên được các địa phương xem xét và áp dụng như là một phương pháp truyền thông dựa vào cộng đồng trong quá trình triển khai đề án phân loại rác tại nguồn và khuyến khích thực hành giảm thiểu rác thải nhựa theo quy định của Chính phủ.
Phú Quốc đang hướng tới thành phố đảo không rác thải nhựa, do đó nếu mỗi người dân đều ý thức cùng chung tay hành động sẽ giảm áp lực cho môi trường, xây dựng hình ảnh một thành phố đảo sạch, xanh, hiện đại, văn minh trong lòng du khách gần xa.
Đến năm 2025: Phú Quốc sẽ cấm hoàn toàn việc sử dụng các sản phẩm nhựa sử dụng một lần tại các khu du lịch, dịch vụ ven biển, các hộ kinh doanh Chợ đêm; cấm hoàn toàn việc nhập về đảo các sản phẩm nhựa dùng một lần. Chấm dứt việc thải bỏ ngư cụ trực tiếp xuống biển từ các tàu thuyền đánh bắt trong khu vực đảo; yêu cầu các tàu thuyền du lịch mang rác về bờ. Giảm thiểu 50% lượng rác thải nhựa thất thoát ra đại dương; 80% các khu vực thuộc khu bảo tồn biển Phú Quốc không còn rác thải nhựa.
Anh Nguyên
Nhấn mạnh bảo vệ môi trường là nền tảng để phát triển lâu dài, Đại biểu Thạch Phước Bình - Đoàn ĐBQH tỉnh Vĩnh Long cho rằng cần có đột phá về tư duy phát triển, chuyển từ tăng trưởng theo số lượng sang tăng trưởng “chất lượng - xanh - bao trùm” và môi trường phải trở thành thước đo năng lực điều hành quốc gia.
ĐBQH Nguyễn Ngọc Sơn nêu rõ, môi trường là yếu tố nền tảng không thể thay thế, một nền kinh tế xanh, có môi trường sống tốt sẽ là lợi thế cạnh tranh cho một kỷ nguyên mới. Đồng thời nhấn mạnh, phát triển kinh tế - xã hội sẽ không thể bền vững nếu môi trường bị coi là hậu kiểm, "đi sau" hay "chốt chặn rủi ro".
Sáng kiến “Giảm thiểu rác thải nhựa – Lan tỏa lối sống xanh” do Ủy ban MTTQ phường Hoà Bình khởi xướng trở thành điểm sáng, góp phần giảm rác thải và xây dựng nếp sống thân thiện môi trường.
Phân loại rác thải tại nguồn, hành động đơn giản nhưng ý nghĩa vô cùng to lớn. Bởi, lợi ích về kinh tế mang lại cho cộng đồng từ việc tận dụng số lượng lớn rác hữu cơ trong chất thải sinh hoạt để phục vụ nuôi, trồng... và tái chế.
Phát biểu tại Lễ phát động Chương trình “Vì một Việt Nam xanh” năm 2025, Chủ tịch UBND phường Phúc Yên (tỉnh Phú Thọ) Nguyễn Tiến Thông nhấn mạnh, mỗi người dân Phúc Yên sẽ là một “đại sứ xanh”, cùng lan tỏa tinh thần sống xanh, hành động xanh, góp phần xây dựng đô thị “xanh - sạch - đẹp và đáng sống”.
Với quyết tâm phát triển xanh, “không đánh đổi môi trường lấy phát triển kinh tế”, nhiều nơi từng là “điểm nóng” ô nhiễm môi trường như Mẫn Xá (xã Văn Môn), Đại Bái (xã Gia Bình), Phong Khê (phường Võ Cường)… của tỉnh Bắc Ninh nay bầu trời đã trong xanh, không khí đã mát lành, đường sá đã sạch đẹp hơn rất nhiều. Điểm “nóng” ô nhiễm môi trường đang “hạ nhiệt”, giúp môi trường sống của người dân đang được nâng lên rõ rệt.
