Hoàn thiện các quy định về quản lý chất thải sinh hoạt

Theo quy định của Luật Bảo vệ môi trường năm 2020, chậm nhất đến ngày 31/12/2024, các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương sẽ chính thức thực hiện việc phân loại rác tại nguồn. Đây là một bước quan trọng nhằm giảm lượng chất thải, bảo vệ môi trường, mang lại ảnh hưởng tích cực đối với sức khỏe cộng đồng và môi trường thiên nhiên.

Những quy định có tính đột phá về quản lý chất thải sinh hoạt

Chất thải sinh hoạt luôn là vấn đề nóng, bức xúc ở nhiều địa phương nước ta. Trên thực tế, câu chuyện thu gom, chôn lấp, xử lý rác thải đã ảnh hưởng nhiều đến đời sống nhân dân, đến định hướng phát triển bền vững của cả nền kinh tế. Thời gian qua, Chính phủ, các cơ quan QLNN có nhiều nỗ lực tăng cường công tác quản lý nhà nước trong xử lý chất thải rắn đô thị. Hiện nhiều địa phương đã đầu tư, ban hành nhiều chính sách để xây dựng những dự án phân loại rác từ đầu nguồn sinh hoạt. Tuy nhiên, phần lớn chương trình mới dừng lại ở mức độ thí điểm hẹp khiến công tác phân loại này vẫn chưa có lời giải rốt ráo, việc chôn lấp vẫn là phương án “đặng chẳng đừng”.

Luật BVMT năm 2020 đã đổi mới phương thức quản lý chất thải, coi chất thải là tài nguyên sau khi được phân loại để góp phần thúc đẩy kinh tế tuần hoàn Quy định rõ chủ cơ sở, khu sản xuất, kinh doanh, dịch vụ tập trung, cơ quan, tổ chức, phát sinh chất thải rắn công nghiệp thông thường; hộ gia đình và cá nhân phát sinh chất thải rắn sinh hoạt có trách nhiệm phân loại chất thải rắn tại nguồn để thuận lợi cho việc tái sử dụng, tái chế, thu hồi năng lượng và xử lý, bổ sung các quy định về phân loại chất thải rắn tại nguồn, thu gom, tái chế, xử lý chất thải; khuyến khích áp dụng công nghệ thân thiện môi trường, xử lý chất thải kết hợp thu hồi năng lượng, sản xuất nguyên liệu, nhiên liệu. Thông qua việc giao Bộ TN&MT là cơ quan giúp Chính phủ thống nhất quản lý nhà nước về CTR, quy định việc phân loại CTRSH thành 03 loại và các cơ chế thúc đẩy phân loại rác tại nguồn; các cơ chế giám sát việc thực hiện và các điều kiện thực thi chính sách. Đây sẽ là nền móng để Việt Nam sớm bắt kịp các nước tiên tiến trên thế giới trong hoạt động quản lý CTRSH.

Luật BVMT năm 2020 đã quy định việc thu phí rác thải dựa trên khối lượng hoặc thể tích thay cho việc tính bình quân theo hộ gia đình hoặc đầu người như hiện nay. Cơ chế thu phí này sẽ góp phần thúc đẩy người dân phân loại, giảm thiểu rác thải phát sinh tại nguồn do nếu không thực hiện việc này thì chi phí xử lý rác thải phải nộp sẽ cao, thông qua quy định rác thải sinh hoạt phải được phân làm 03 loại: (i) chất thải rắn có khả năng tái sử dụng, tái chế; (ii) chất thải thực phẩm; (iii) chất thải rắn sinh hoạt khác. Bộ TN&MT đã nghiên cứu kỹ lưỡng mô hình và kinh nghiệm của các quốc gia trên thế giới hiện đang thực hiện rất thành công việc thu phí xử lý rác thải qua hình thức bán bao bì, thiết bị đựng rác như Nhật Bản, Hàn Quốc và các quốc gia phát triển khác.

Để bảo đảm tính khả thi của cơ chế này, Luật đã đưa ra một số quy định như: Căn cứ điều kiện KT-XH của địa phương, UBND cấp tỉnh quyết định việc phân loại cụ thể chất thải rắn sinh hoạt với thời hạn áp dụng chậm nhất là ngày 31/12/2024; tại các điểm tập kết rác thải, nếu phát hiện việc phân loại không đúng quy định thì đơn vị thu gom, vận chuyển có quyền từ chối thu gom, vận chuyển và thông báo cơ quan có thẩm quyền để kiểm tra, xác định hộ gia đình, cá nhân vi phạm và xử lý nghiêm (thông qua hệ thống camera giám sát); MTTQ Việt Nam, tổ chức chính trị - xã hội các cấp vận động cộng đồng dân cư, hộ gia đình, cá nhân thực hiện phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn. Cộng đồng dân cư, tổ chức chính trị - xã hội có trách nhiệm giám sát việc phân loại chất thải rắn sinh hoạt của các hộ gia đình, cá nhân; UBND cấp xã có trách nhiệm kiểm tra việc tuân thủ, xử lý hoặc chuyển cấp có thẩm quyền xử lý các hành vi vi phạm pháp luật về quản lý chất thải rắn sinh hoạt theo quy định.

Ngoài ra, rác thải sinh hoạt phát sinh từ hộ gia đình, cá nhân khu vực nông thôn sau khi phân loại được khuyến khích tận dụng tối đa lượng chất thải thực phẩm làm phân bón hữu cơ, làm thức ăn chăn nuôi để phù hợp với điều kiện nông thôn tại Việt Nam. Thực tế, công tác quản lý, xử lý rác thải sinh hoạt ở Việt Nam thời gian qua còn nhiều bất cập như tỷ lệ tái chế còn thấp; phương thức xử lý rác thải chủ yếu là chôn lấp nên không đảm bảo tiêu chuẩn kỹ thuật; công nghệ xử lý lạc hậu,…

Theo ông Nguyễn Thượng Hiền, Vụ phó Vụ Môi trường, Bộ TN&MT, phương thức xử lý rác thải từ khâu phát sinh đến khâu thu gom, vận chuyển, xử lý rác thải rắn sinh hoạt trong thực tế còn tồn tại nhiều bất cập. Quá trình phát triển kinh tế, đô thị hoá diễn ra rất nhanh, khiến cho tỷ lệ lượng rác thải tăng nhanh, tăng 10-16%/ năm, trong khi điều kiện hạ tầng chưa theo kịp. Ví dụ, về khâu quy hoạch, khâu dự báo để quy hoạch, các khâu từ tập kết, đưa về các điểm trung chuyển ở đô thị không có mái che, mưa gió khiến rác rò rỉ ảnh hưởng đến nguồn nước ngầm hay ô nhiễm không khí,… Các nước tiên tiến trên thế giới có hệ thống lưu giữ tạm thời tập kết nửa nổi nửa chìm, hoặc chìm hẳn, để thực hiện điều này cần có sự đầu tư.

Công tác phân loại chất thải rắn tại nguồn ở nước ta chưa tốt, mới mang tính chất khuyến khích, chưa bắt buộc áp dụng. Một số dự án thí điểm triển khai nhưng không thành công do hạ tầng, điều kiện kỹ thuật chưa có. Theo Luật BVMT năm 2020, có thể phân loại rác thải theo 3 loại: Rác thải có thể tái chế được, rác thải thực thẩm và rác thải để xử lý. Nhưng chứa chất thải bằng gì, phương tiện vận chuyển gì, công nghệ gì thì cần giải pháp căn cơ và đồng bộ mới triển khai thực hiện được.
Liên quan đến vấn đề xử lý rác thải hiện nay có trên 70% được xử lý bằng phương thức chôn lấp, trong đó, chỉ có 15% rác thải chôn lấp hợp vệ sinh. Yêu cầu của bãi chôn lấp hợp vệ sinh theo tiêu chuẩn xây dựng Việt Nam TCVN 261:2001 của Bộ Xây dựng trước đây quy định rất kỹ từ thiết kế vật liệu kỹ thuật, dẫn nước, thu khí, thu nước rỉ rác,… Vấn đề xử lý nước rỉ rác là một việc rất phức tạp và tốn kém, đặc biệt là với công nghệ chôn lấp khi chúng ta không thu gom được khí mê-tan, đây là một trong những nguyên nhân dẫn đến khí nhà kính. Do vậy, công nghệ là vấn đề lớn hiện nay. Chúng ta cũng có một số công nghệ khác như công nghệ đốt, công nghệ ủ,… nhưng thực tế vẫn là công nghệ đốt là chính. Trong thời gian tới, chúng ta phải đi từ nguồn rác phân loại, trên cơ sở đó sẽ có lựa chọn công nghệ phù hợp hơn.

Hoàn thiện các quy định trên tinh thần Luật Bảo vệ môi trường năm 2020

Luật BVMT 2020 có hiệu lực từ ngày 1/1/2022, tuy nhiên, việc thực hiện phân loại rác sinh hoạt tại nguồn và thu giá dịch vụ thu gom rác sinh hoạt được kéo dài đến cuối năm 2024. Theo Điều 79 của Luật, việc thực hiện này phải được hoàn thành chậm nhất là vào ngày 31/12/2024. Theo quy định của Điều 75 Luật BVMT 2020, chất thải rắn sinh hoạt từ hộ gia đình, cá nhân sẽ được phân loại thành 3 nhóm: Chất thải có khả năng tái sử dụng, tái chế; chất thải thực phẩm; và chất thải rắn sinh hoạt khác.

Luật BVMT giao cho Bộ TN&MT ban hành quy định tiêu chí công nghệ trong lựa chọn công nghệ xử lý rác thải sinh hoạt. Bộ TN&MT cũng ban hành Thông tư quy định tiêu chí công nghệ trong xử lý rác thải. Bộ có trách nhiệm ban hành danh mục công nghệ để các địa phương căn cứ điều kiện tình hình kinh tế, lựa chọn công nghệ phù hợp chứ không chỉ có công nghệ đốt, phát điện. Quan trọng là xử lý chất thải kết hợp thu hồi năng lượng để phát điện. Đó là 2 phạm trù hoàn toàn khác nhau.

Đối với các quy chuẩn, trong thời gian tới Bộ TN&MT sẽ hoàn thiện và quy định thêm tỷ lệ tro đáy sau đốt. Hiện nay, các nước tiên tiến tro chỉ có 5%, còn chúng ta đốt, tổng cả tỷ lệ tro bay và tro đáy sau đốt lên đến 15%. Tuy nhiên, phải có thời gian, lộ trình để tiếp tục hoàn thiện chính sách này.

Về vấn đề ưu đãi trong xử lý chất thải sinh hoạt, Bộ TN&MT đã tham mưu Chính phủ ban hành Nghị định 08/2022/NĐ-CP, trong Phụ lục về vấn đề chính sách ưu đãi trong đó có ưu đãi về xử lý chất thải sinh hoạt. Cụ thể, ưu đãi về đất, công nghệ. Đối với các dự án về đốt rác phát điện thì phải có sự kết hợp với Bộ Công thương đưa vào quy hoạch. Để đưa chính sách vào cuộc sống thì phải tiếp tục nghiên cứu cụ thể, ví dụ về định mức kinh tế kỹ thuật trong vấn đề thu gom, vận chuyển, xử lý rác thải. Trước đây đã có, hiện nay Bộ TN&MT cũng đang nghiên cứu để định mức kinh tế kỹ thuật phù hợp. Nhà đầu tư quan tâm đến 2 vấn đề là lợi nhuận và đáp ứng quy chuẩn BVMT, do vậy, muốn được lựa chọn công nghệ tốt thì định mức kinh tế kỹ thuật phải rõ ràng, minh bạch. Ví dụ, thu gom xe 3 bánh đẩy giá khác, xe cuốn xe ép khác. Tương tự, giá chôn lấp hợp vệ sinh sẽ khác, giá đầu tư công nghệ cao cũng sẽ khác.

Quản lý chất thải rắn sinh hoạt, trong đó có rác thải đô thị, năm 2019 Chính phủ mới giao cho Bộ TN&MT là cơ quan QLNN đầu mối về chất thải rắn, giúp Chính phủ và UBND các tỉnh chịu trách nhiệm quản lý về chất thải tại địa phương. Cụ thể, Bộ TN&MT cũng trình Quốc hội Luật BVMT năm 2020, trong đó có điều về quản lý chất thải sinh hoạt là một trong những vấn đề làm thay đổi căn bản về tiếp cận chất thải rắn sinh hoạt. Tuy nhiên, để triển khai đưa vào cuộc sống thì phải có sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị.

 Trong đó, trước mắt cần ưu tiên công tác truyền thông, tuyên truyền theo hướng trọng tâm, càng đơn giản, dễ hiểu,… Bên cạnh đó, Nhà nước phải có sự đầu tư hạ tầng kỹ thuật, thiết kế điểm lưu giữ thu gom phù hợp. Trong Luật quy định rõ chất thải tái chế được thì hoàn toàn không phải trả tiền, chúng ta có thể bán được, tận dụng nguyên liệu rất tốt. Còn đối với chất thải buộc phải xử lý thì phải trả tiền, trên cơ sở khối lượng và thể tích. Như vậy, không phân loại rác cũng được nhưng sẽ phải trả nhiều tiền, khi rác thải phát sinh nhiều hơn thì trả nhiều tiền hơn. Trong Luật đã quy định có sự vào cuộc của các tổ chức chính trị xã hội và cộng đồng giám sát lẫn nhau, từ mặt trận, từ phường, xã tham gia giám sát. Ví dụ như việc phân loại rác không đúng, lần thứ nhất, lần thứ hai có thể nhắc nhở, nhưng lần thứ ba phải xử lý.

Mặt khác, việc ứng dụng công nghệ thông tin phải có lộ trình. Ví dụ, điểm thu gom tập kết, Bộ TN&MT sẽ hướng dẫn địa phương đưa vào bao bì chứa đựng rác thải dễ quan sát, dễ nhận định. Ví dụ, bỏ chất thải vào túi không mất tiền (không phải trả tiền túi), chất thải không phân loại nhưng lại bỏ vào túi thì ứng dụng công nghệ thông tin, giám sát cộng đồng trong xử lý nhắc nhở thì người dân có ý thức hơn và đảm bảo được tỷ lệ thu gom như Quốc hội đề ra. 

Tương tự, chúng ta phải có rà soát tổng thể, đặc biệt là để nhà đầu tư có khả năng tiếp cận để tham gia lĩnh vực này phải giảm thủ tục hành chính, đơn giản, dễ thực hiện. Thực tế có nhà đầu tư muốn đầu tư nhà máy xử lý rác thì đơn giản, nhưng để đầu tư tham gia dịch vụ thu gom vận chuyển xử lý rác thải tại địa phương lại không hề đơn giản. Vì thực tế liên quan đến nhiều bộ, còn Bộ TN&MT chỉ ban hành những chính sách liên quan đến vấn đề quản lý, còn thủ tục đầu tư thì lại phải có sự kết hợp giữa các bộ, ngành có liên quan.

ĐOÀN NGUYÊN
Nguồn: Tạp chí Tài nguyên và Môi trường số 7 năm 2024