Kỳ 1: Vòng xoáy tái nghèo sau thiên tai: Bài toán nan giải của các tỉnh vùng lũ - miền núi - Tây Nguyên

Mưa lũ dồn dập cuối năm 2025 đã cuốn trôi nhiều thành quả giảm nghèo ở các tỉnh miền Trung và Tây Nguyên, nơi hàng nghìn hộ dân vừa thoát nghèo lại rơi ngay vào cảnh trắng tay. Dù tỷ lệ hộ nghèo đa chiều của cả nước đã giảm xuống còn khoảng 1%, thực tế tại nhiều địa bàn cho thấy sinh kế phụ thuộc thời tiết, hạ tầng mong manh và khả năng chống chịu hạn chế khiến nguy cơ tái nghèo sau thiên tai vẫn luôn thường trực. Đây cũng là thách thức lớn nhất đối với mục tiêu giảm nghèo bền vững giai đoạn 2025-2030.

Từ tháng 10 đến cuối tháng 11/2025, miền Trung - Tây Nguyên liên tiếp hứng chịu những đợt mưa lớn kỷ lục, gây ra lũ quét, sạt lở nghiêm trọng trên diện rộng. Theo Ủy ban Quốc gia về Phòng chống thiên tai, riêng đợt mưa lũ cuối tháng 11 đã làm 91 người chết, 11 người mất tích và thiệt hại kinh tế hơn 13.000 tỷ đồng.

Ở các tỉnh mới sau sáp nhập như Quảng Ngãi (Kon Tum + Quảng Ngãi), Gia Lai (Gia Lai + Bình Định), Lâm Đồng (Lâm Đồng + Đắk Nông + Bình Thuận), Quảng Trị (Quảng Bình + Quảng Trị) thiệt hại lên tới hàng ngàn tỷ đồng, kéo theo hàng loạt hộ gia đình vừa thoát nghèo rơi trở lại tình trạng nghèo chỉ sau một mùa lũ.

Theo Báo cáo tổng kết Chương trình MTQG giảm nghèo 2021-2025, trong bối cảnh Việt Nam đã giảm tỷ lệ hộ nghèo đa chiều từ 4,4% (2021) xuống khoảng 1,3% vào năm 2025, vòng xoáy tái nghèo ở các tỉnh miền núi, vùng lũ cho thấy sự mong manh của thành quả giảm nghèo, và đặt ra yêu cầu cấp bách cho giai đoạn 2025- 2030.

Thiên tai năm 2025: “Cú đánh trực diện” vào sinh kế người nghèo

Các tỉnh Tây Nguyên sau sáp nhập gồm Gia Lai (Gia Lai + Bình Định) và Đắk Lắk (Đắk Lắk + Phú Yên) là tâm điểm thiệt hại nặng như mất đất, mất sinh kế và mất tư liệu sản xuất. Theo Báo cáo tổng hợp thiệt hại mưa lũ tháng 11/2025 - Sở NN&PTNT Đắk Lắk, Gia Lai; tổng hợp Ủy ban Quốc gia Phòng chống thiên tai thì: Đắk Lắk (mới): thiệt hại hơn 5.330 tỷ đồng, trong đó mất trên 7.000 ha cây trồng tại khu vực Đắk Lắk cũ và nhiều vùng thuộc Phú Yên cũ bị ngập sâu. Gia Lai (mới): ghi nhận thiệt hại trên 1.000 tỷ đồng, chủ yếu tại huyện Kbang, Ia Pa, An Lão (vùng Bình Định cũ).

Do đặc thù sản xuất phụ thuộc cây công nghiệp (cà phê, cao su, hồ tiêu) và địa hình đồi dốc, sạt lở đã cuốn trôi hàng nghìn hecta cây lâu năm, loại cây phải mất 3-5 năm mới có thể phục hồi. Đối với hộ nghèo hoặc vừa thoát nghèo, mất vườn đồng nghĩa với mất toàn bộ tư liệu sản xuất, mất khả năng trả nợ và mất nguồn thu nhập duy nhất.

Ở Quảng Ngãi (Quảng Ngãi + Kon Tum) - một tỉnh mới cũng chịu thiệt hại nặng nhất khu vực, nhà sập, chuồng trại trôi, trắng tay chỉ sau 48 giờ: Hơn 5.000 ngôi nhà hư hỏng, 3.000 hộ dân phải sơ tán. Nhiều tuyến đường sạt lở hoàn toàn (đặc biệt vùng Kon Plông, Tu Mơ Rông của địa bàn Kon Tum cũ). Nhiều hộ người Ca Dong, Xơ Đăng, H’Rê vừa được công nhận thoát nghèo trong năm 2024-2025 thì sau trận lũ lại mất nhà, mất chuồng trại và trở lại tình trạng nghèo ngay lập tức.

Hộ nghèo và cận nghèo sau thiên tai thường gánh cùng lúc 3 áp lực: Mất mùa - Nợ chồng nợ - Nguy cơ nghèo đa chiều với nhiều lý do như không thu nhập do mất toàn bộ vụ mùa. Nợ cũ tồn đọng do chủ yếu từ vốn vay sản xuất nông nghiệp. Nợ mới phát sinh từ việc vay để sửa nhà, mua giống, phục hồi sản xuất.

Vòng xoáy “mất mùa - nợ xấu - tái nghèo” lặp lại hằng năm khiến hàng nghìn hộ vùng núi Tây Nguyên không thể thoát khỏi rủi ro nghèo bền vững.

“Vừa thoát nghèo đã tái nghèo?: Khoảng trống trong đo lường nghèo đa chiều

Được biết, Việt Nam đã giảm tỷ lệ hộ nghèo đa chiều từ 4,4% năm 2021 xuống khoảng 1,3% vào năm 2025, mức giảm thuộc nhóm nhanh nhất khu vực - Đây là thành quả quan trọng của Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021-2025. Tuy vậy, như các phân tích trên Báo Đại biểu Nhân dân và VietnamPlus đã chỉ ra, tình trạng nguy cơ tái nghèo sau thiên tai vẫn diễn ra ở một số vùng khó khăn, nhất là các địa bàn miền núi, vùng sâu, nơi hạ tầng và dịch vụ xã hội còn hạn chế. Đây là nhóm hộ vốn đã yếu thế, chỉ cần một cú sốc thiên tai, bệnh tật hoặc biến động sản xuất là có thể rơi lại dưới chuẩn nghèo.

Từ năm 2021, Việt Nam áp dụng chuẩn nghèo đa chiều theo Nghị định số 07/2021 và Quyết định số 24/2021, một bước tiến quan trọng vì nghèo không chỉ được nhìn qua thu nhập mà còn qua các chỉ số về y tế, giáo dục, nhà ở, nước sạch và tiếp cận thông tin.

Theo nhận định đây là cách tiếp cận “bao quát hơn, phản ánh sát thực trạng thiếu hụt dịch vụ của người dân”. Tuy nhiên, trong thực tiễn, nhất là tại các xã miền núi rộng, dân cư phân tán, công tác thu thập, tổng hợp đầy đủ 12 chỉ số đa chiều vẫn còn gặp khó khăn nhất định. Báo Giáo dục & Thời đại dẫn đánh giá của một số chuyên gia cho rằng năng lực triển khai ở cấp cơ sở “không đồng đều giữa các địa phương”, ảnh hưởng đến tốc độ cập nhật dữ liệu nghèo hàng năm.

Được biết, việc rà soát hộ nghèo, cận nghèo được thực hiện định kỳ mỗi năm một lần, chủ yếu trong quý III - đầu quý IV. Danh sách này sau đó được chốt để thực hiện chính sách cho năm tiếp theo. Trong khi đó, mưa lũ ở miền Trung - Tây Nguyên thường xảy ra từ tháng 10 đến tháng 12. Điều này dẫn đến một thực tế: Nhiều hộ gia đình được công nhận thoát nghèo đúng vào kỳ rà soát. Sau đó gặp thiệt hại lớn do thiên tai cuối năm. Nhưng đến kỳ rà soát năm sau mới được cập nhật lại.

Phân tích của một số chuyên gia cho rằng, độ trễ này làm cho bức tranh nghèo đa chiều “chưa phản ánh ngay tác động của các cú sốc thiên tai cuối năm”, nhất là tại những vùng thường xuyên lũ quét, sạt lở. Tuy đây là quy trình hành chính bình thường, nhưng thực tế lại tạo cảm giác “vừa thoát nghèo đã tái nghèo” tại một số cộng đồng.

Theo đánh giá của Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, nhóm hộ vừa thoát nghèo thường có: Thu nhập cải thiện nhưng chưa ổn định. Nguồn dự phòng rất mỏng. Mức tiếp cận dịch vụ cơ bản chưa thật sự đầy đủ. Hoàn toàn phụ thuộc vào 1-2 nguồn sinh kế chính. Điều này khiến họ trở thành nhóm dễ tổn thương nhất khi thiên tai xảy ra.

Báo Nhân Dân cũng nhiều lần nhấn mạnh rằng giảm nghèo bền vững không chỉ dựa vào việc đưa hộ thoát nghèo theo năm, mà phải đảm bảo “khả năng chống chịu rủi ro” để người dân không rơi trở lại tình trạng nghèo khi gặp biến cố.

Vì sao phải nhìn kỹ “khoảng trống” này?. Khoảng trống trong đo lường nghèo chủ yếu đến từ: Địa bàn rộng, hạ tầng khó tiếp cận. Điều kiện xã hội - khí hậu biến động nhanh hơn khả năng cập nhật. Chu kỳ đánh giá hàng năm chưa theo kịp các cú sốc ngắn hạn.

Thiết nghĩ, để đạt mục tiêu giảm nghèo bền vững giai đoạn 2025-2030, Việt Nam cần: Hoàn thiện bộ chỉ số nghèo đa chiều; tăng tính linh hoạt trong cập nhật biến động sau thiên tai; quan tâm hơn đến nhóm hộ vừa thoát nghèo, nhóm chịu tác động lớn nhất khi có rủi ro.

Tính mong manh của các địa bàn vùng lũ, miền núi, Tây Nguyên

Nhiều tỉnh miền Trung, miền núi phía Bắc và Tây Nguyên có địa hình chia cắt, độ dốc lớn, giao thông phụ thuộc vào các tuyến đường liên thôn - liên xã. Khi xảy ra mưa lớn kéo dài, những tuyến đường này dễ bị: Sạt lở taluy; ngập sâu; đất đá tràn xuống mặt đường; cô lập khu dân cư trong nhiều ngày.

Thực tế các đợt mưa lũ năm 2025 cho thấy nhiều địa bàn bị chia cắt 3-5 ngày, ảnh hưởng đến công tác cứu hộ, vận chuyển lương thực và tiếp cận y tế. Đặc biệt ở các huyện vùng cao, nơi địa hình hiểm trở, việc đầu tư hạ tầng chống sạt lở, đường tránh lũ và cầu dân sinh vẫn là nhu cầu rất lớn.

Ở nhiều địa phương miền Trung và Tây Nguyên, sản xuất nông nghiệp vẫn dựa nhiều vào cây công nghiệp và cây ăn quả chủ lực như: cà phê, hồ tiêu, cao su, bơ, sầu riêng, rau hoa vùng cao. Những cây trồng này có giá trị kinh tế cao nhưng rất nhạy cảm với thời tiết cực đoan. Mưa kéo dài, độ ẩm tăng hoặc gió mạnh đều có thể gây thiệt hại lớn: thối rễ, rụng trái, gãy đổ hàng loạt, sâu bệnh bùng phát, sản lượng giảm mạnh so với cùng kỳ. Trong khi đó, bảo hiểm nông nghiệp, công cụ giúp giảm tổn thất sau thiên tai vẫn chưa được triển khai rộng rãi. Điều này khiến nhiều nông hộ, đặc biệt là hộ nghèo và cận nghèo, gánh chịu rủi ro trực tiếp khi thiên tai xảy ra.

Sau đợt mưa lũ lớn năm 2025, Chính phủ đã chỉ đạo các địa phương rà soát toàn bộ khu dân cư có nguy cơ sạt lở, lũ quét, đặc biệt tại miền Trung, Tây Nguyên và các huyện vùng núi.

Các báo cáo bước đầu cho thấy có nhiều hộ dân sinh sống tại chân taluy dương, một bộ phận ở ven suối, khe núi, hàng nghìn căn nhà chưa đạt chuẩn an toàn, hầu hết là hộ nghèo và cận nghèo chưa có điều kiện xây dựng kiên cố. Vì vậy, bố trí quỹ đất tái định cư, làm nhà tránh lũ, và nâng cấp hạ tầng dân sinh ở vùng có nguy cơ cao vẫn là nhiệm vụ trọng tâm để giảm thiểu thiệt hại trong những đợt mưa lũ các năm tiếp theo.

Vòng xoáy tái nghèo sau thiên tai đang là rào cản lớn nhất đối với mục tiêu giảm nghèo bền vững giai đoạn 2025-2030, đặc biệt khi Việt Nam vừa bước sang cấu trúc hành chính 34 tỉnh/thành mới sau sáp nhập.

Nhìn tổng thể, rủi ro tái nghèo sau thiên tai là minh chứng rõ ràng nhất cho yêu cầu phải chuyển từ tư duy “giảm nghèo theo kết quả” sang “giảm nghèo theo khả năng chống chịu”. Khi sinh kế phụ thuộc nhiều vào thời tiết, hạ tầng chưa đồng bộ và dịch vụ xã hội cơ bản còn hạn chế, thì mọi nỗ lực thoát nghèo đều đứng trước nguy cơ bị xóa sạch chỉ sau một biến cố khí hậu.

Chính vì vậy, bước tiếp theo của loạt bài sẽ xoáy sâu vào nhóm giải pháp sinh kế chống chịu khí hậu, những mô hình có khả năng giúp người dân tăng thu nhập, giảm phụ thuộc rủi ro và tạo nền tảng để thoát nghèo bền vững. Đó cũng là nội dung mà Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường trân trọng bạn đọc đọc tiếp Kỳ 2: Sinh kế chống chịu khí hậu - hướng đi bền vững cho giảm nghèo giai đoạn 2025-2030.