Nông nghiệp - trụ đỡ của nền kinh tế

Phát biểu khai mạc Hội nghị khoa học công nghệ bảo quản, chế biến nông lâm thủy sản và cơ giới hóa nông nghiệp toàn quốc 2025 ngày 12/9 do Bộ Nông nghiệp và Môi trường chỉ đạo tổ chức, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Phùng Đức Tiến bày tỏ sự trân trọng đối với sự tham gia của các đại biểu, nhà khoa học, doanh nghiệp và đối tác quốc tế. Ông nhấn mạnh, trong bối cảnh thế giới biến động do dịch bệnh, biến đổi khí hậu và bất ổn địa chính trị, nông nghiệp Việt Nam đã chứng minh vai trò là trụ đỡ vững chắc của nền kinh tế quốc gia.

Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Phùng Đức Tiến

Trong 10 năm qua, tốc độ tăng trưởng GDP ngành nông nghiệp duy trì ổn định ở mức 2,5 - 3,5%/năm, con số được đánh giá là ấn tượng so với khu vực. Đặc biệt, năm 2024, giá trị xuất khẩu nông, lâm, thủy sản đạt kỷ lục 62,5 tỷ USD, tăng 18,7% so với năm 2023, vượt xa mục tiêu đề ra và đưa Việt Nam trở thành một trong 10 quốc gia xuất khẩu nông sản lớn nhất thế giới.

Cơ cấu ngành đang chuyển dịch tích cực, tỷ trọng chế biến tăng lên, sản xuất thô giảm dần. Nhiều mô hình nông nghiệp xanh, nông nghiệp tuần hoàn, nông nghiệp số đã bước đầu hình thành tại các địa phương và doanh nghiệp, mở ra hướng phát triển bền vững.

Theo Thứ trưởng, đóng góp vào những thành tựu đó, khoa học và công nghệ chính là chìa khóa quyết định. Công nghệ bảo quản, chế biến và cơ giới hoá nông nghiệp không chỉ giúp giảm tổn thất sau thu hoạch 5 - 10% ở các mặt hàng chủ lực như lúa gạo, thủy sản, rau quả, mà còn kéo dài thời gian bảo quản, nâng cao chất lượng, đáp ứng yêu cầu khắt khe về an toàn thực phẩm và truy xuất nguồn gốc. Nhờ đó, nhiều sản phẩm như điều, cà phê, trái cây nhiệt đới, gạo, tôm, cá tra… đã gia tăng mạnh về giá trị.

Ở lĩnh vực cơ giới hóa, tỷ lệ áp dụng trong khâu làm đất đã đạt trên 95%, các khâu gieo trồng, chăm sóc và thu hoạch cũng đang tăng nhanh. Các mô hình ứng dụng máy bay không người lái (drone), cảm biến IoT, trí tuệ nhân tạo và robot nông nghiệp bước đầu mang lại hiệu quả, giúp giảm chi phí sản xuất, tăng năng suất lao động và cải thiện thu nhập của nông dân. Từ chỗ phụ thuộc nhiều vào lao động thủ công, nông nghiệp Việt Nam đang từng bước chuyển sang sản xuất hàng hoá quy mô lớn, hiện đại và bền vững, trong đó khoa học công nghệ được khẳng định là nền tảng cốt lõi.

Giảm tổn thất sau thu hoạch - yêu cầu cấp thiết

PGS.TS Phạm Anh Tuấn

Không khí thảo luận trở nên sôi nổi ngay khi các chuyên gia đề cập đến vấn đề tổn thất sau thu hoạch - một “điểm nghẽn” lâu nay của nông nghiệp Việt Nam. PGS.TS Phạm Anh Tuấn, Viện trưởng Viện Cơ điện Nông nghiệp và Công nghệ sau thu hoạch cho biết: “Theo tính toán, mỗi năm ngành nông nghiệp thất thoát khoảng 8,8 triệu tấn nông, thủy sản, tương đương 3,9 tỷ USD, tức khoảng 12% GDP toàn ngành. Riêng lúa gạo, thất thoát có thể lên tới 3,2 triệu tấn/năm, tương đương 760 triệu USD. Đây là con số không thể xem nhẹ”. Ông chỉ rõ nguyên nhân, quy mô sản xuất còn nhỏ lẻ, thiếu thiết bị đồng bộ, kho lạnh và vận tải chuyên dụng chưa phát triển.

TS. Nguyễn Anh Phong, Viện Chiến lược và Chính sách Nông nghiệp và Môi trường đã đưa ra ý kiến bổ sung, điều đáng lo ngại là rau quả và trái cây tươi có tỷ lệ thất thoát 35-45% do dập nát, hư hỏng trong khâu vận chuyển, bảo quản. Thủy sản cũng có thể mất đến 20% nếu không được sơ chế kịp thời. Mỗi % thất thoát đều là hàng trăm triệu USD bị lãng phí”.

Từ phía doanh nghiệp, đại diện một công ty chế biến rau quả xuất khẩu nêu thực tế: “Doanh nghiệp chúng tôi muốn đầu tư dây chuyền chế biến tinh, kho lạnh và bao bì thông minh, nhưng vốn quá lớn, khó tiếp cận tín dụng dài hạn. Nếu có cơ chế hỗ trợ tài chính và khuyến khích đổi mới sáng tạo, chúng tôi sẽ mạnh dạn hơn rất nhiều trong đầu tư công nghệ”.

GS.TS Lê Văn Tán, Đại học Công nghiệp TP. Hồ Chí Minh đưa ra giải pháp, giảm tổn thất sau thu hoạch phải gắn liền với áp dụng các hệ thống quản lý chất lượng tiên tiến như HACCP, ISO 22000. Đây vừa là cách giảm hao hụt, vừa là ‘giấy thông hành’ để nông sản Việt Nam bước vào thị trường khó tính.

Từ góc độ quản lý, Thứ trưởng Phùng Đức Tiến nhấn mạnh: “Giảm tổn thất sau thu hoạch chính là nâng cao giá trị gia tăng cho nông sản. Công nghệ bảo quản và chế biến hiện đại giúp chúng ta không chỉ giữ được sản lượng, mà còn nâng chất lượng, kéo dài thời gian bảo quản, đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế”.

Nông nghiệp tuần hoàn, biến phụ phẩm thành tài nguyên

Chuyển sang chủ đề nông nghiệp tuần hoàn, các chuyên gia đều nhất trí rằng đây là “chìa khoá” để nâng cao giá trị, giảm lãng phí và bảo vệ môi trường. TS. Nguyễn Anh Phong, Viện Chiến lược và Chính sách Nông nghiệp & Môi trường, nhấn mạnh: “Mỗi năm, nông nghiệp Việt Nam tạo ra khối lượng phụ phẩm khổng lồ, từ rơm rạ, trấu, bã mía đến vỏ tôm, đầu cá… Thay vì bỏ đi, chúng ta hoàn toàn có thể biến chúng thành phân hữu cơ, thức ăn chăn nuôi hay năng lượng sinh học. Đây chính là con đường tất yếu để phát triển nông nghiệp tuần hoàn và bền vững”.

TS. Nguyễn Anh Phong

Ông đề xuất, cần xây dựng mô hình điểm tại một số địa phương, nơi phụ phẩm được xử lý triệt để và tái sử dụng. Đồng thời, có cơ chế chính sách khuyến khích hợp tác xã, doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ tái chế phụ phẩm.

Đại diện một hợp tác xã ở Đồng bằng sông Cửu Long chia sẻ thực tế, trước đây rơm rạ thường bị đốt bỏ, vừa lãng phí vừa gây ô nhiễm không khí. Gần đây, nhờ có doanh nghiệp thu mua để sản xuất nấm, ủ phân hữu cơ, bà con có thêm thu nhập. Tuy nhiên, mô hình này vẫn nhỏ, cần sự hỗ trợ chính sách để nhân rộng.

PGS.TS Phạm Anh Tuấn, Viện Cơ điện Nông nghiệp và Công nghệ sau thu hoạch, bổ sung góc nhìn kỹ thuật, để nông nghiệp tuần hoàn đi vào thực tế, phải có máy móc, thiết bị xử lý phụ phẩm phù hợp quy mô nông hộ và hợp tác xã. Chúng ta cần công nghệ đơn giản, giá rẻ nhưng hiệu quả, để bà con có thể áp dụng ngay trên đồng ruộng hoặc tại trại sản xuất.

GS.TS Lê Văn Tán

Bên cạnh đó, GS.TS Lê Văn Tán nhấn mạnh khía cạnh thị trường, sản phẩm xanh, sạch, hữu cơ đang là xu hướng tiêu dùng toàn cầu. Nếu phụ phẩm được tái chế thành phân hữu cơ hay thực phẩm sinh học, thì không chỉ giúp giảm lãng phí mà còn nâng cao giá trị thương mại. Đó là câu chuyện xanh mà thị trường quốc tế rất quan tâm.

Thứ trưởng Phùng Đức Tiến khẳng định, nông nghiệp tuần hoàn là hướng đi tất yếu, phù hợp với chiến lược phát triển xanh của đất nước. Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ tiếp tục hoàn thiện cơ chế, khuyến khích các mô hình tuần hoàn gắn với chuỗi giá trị, để phụ phẩm trở thành tài nguyên mới của ngành nông nghiệp.

Công nghệ xanh - tấm hộ chiếu ra thế giới

Tiếp nối câu chuyện về nông nghiệp tuần hoàn, các chuyên gia đồng tình rằng để nông sản Việt Nam thực sự vươn xa, yếu tố công nghệ xanh sẽ giữ vai trò quyết định. GS.TS Lê Văn Tán, Đại học Công nghiệp TP. Hồ Chí Minh cho rằng, người tiêu dùng toàn cầu hiện nay không chỉ quan tâm đến chất lượng sản phẩm mà còn chú trọng nguồn gốc, quy trình sản xuất và tác động tới môi trường. Công nghệ xanh, sản phẩm hữu cơ, thực phẩm sinh học chính là ‘tấm hộ chiếu’ để nông sản Việt Nam thâm nhập và đứng vững trên các thị trường khó tính như châu Âu, Nhật Bản, Mỹ. 

GS.TS Lê Văn Tán phân tích thêm, cùng với các giống cây trồng mới có khả năng chống chịu biến đổi khí hậu và hàm lượng dinh dưỡng cao, công nghệ sinh học và công nghệ chế biến hiện đại sẽ trở thành lợi thế cạnh tranh then chốt cho nông sản Việt.

Đại diện một doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản chia sẻ kinh nghiệm thực tế: Thị trường EU và Bắc Mỹ ngày càng siết chặt tiêu chuẩn môi trường. Nếu không đáp ứng các quy chuẩn xanh về xử lý nước thải, tiết kiệm năng lượng và giảm phát thải carbon, chúng tôi rất khó duy trì đơn hàng. Chính vì vậy, đầu tư công nghệ xanh không còn là lựa chọn, mà là điều kiện bắt buộc.

PGS.TS Chu Kỳ Sơn, Đại học Bách khoa Hà Nội cho rằng, để làm chủ công nghệ xanh, chúng ta cần một thế hệ kỹ sư, nhà nghiên cứu mới, những người có khả năng tích hợp kiến thức liên ngành, ứng dụng trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn để tối ưu hóa quy trình sản xuất bền vững. Nếu không chuẩn bị từ khâu đào tạo, chúng ta sẽ chậm nhịp trong cuộc chơi toàn cầu.

Ở góc độ quản lý, Thứ trưởng Phùng Đức Tiến nhấn mạnh định hướng rõ ràng: Công nghệ xanh không chỉ là xu thế, mà còn là yêu cầu tất yếu để nâng cao năng lực cạnh tranh. Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ thúc đẩy hợp tác quốc tế, tiếp thu công nghệ tiên tiến, đồng thời hoàn thiện thể chế để khuyến khích doanh nghiệp mạnh dạn đầu tư vào công nghệ sạch, chế biến sâu, chế biến tinh.

Nhân lực chất lượng cao - nền tảng của đổi mới

Khép lại câu chuyện về công nghệ xanh, bàn tròn chuyển sang một vấn đề mang tính nền tảng: nguồn nhân lực chất lượng cao. Các đại biểu thống nhất rằng, nếu không có đội ngũ nhân lực giỏi, mọi thành tựu công nghệ hay mô hình sản xuất bền vững đều khó triển khai hiệu quả.

PGS.TS Chu Kỳ Sơn

PGS.TS Chu Kỳ Sơn, Trường Hóa và Khoa học Sự sống, Đại học Bách Khoa Hà Nội, chia sẻ: “Khoa học sự sống vốn là lĩnh vực liên ngành, kết hợp từ sinh học, hóa học, y - dược, thực phẩm đến khoa học dữ liệu và trí tuệ nhân tạo. Trong bối cảnh Cách mạng công nghệ 4.0, Việt Nam cần một thế hệ nhân lực mới có khả năng liên ngành, tư duy hệ thống và làm chủ công nghệ lõi”.

Ông đưa ra con số: hiện tại, đội ngũ giảng dạy của trường có tới 90,2% cán bộ có trình độ tiến sĩ, gần 37,6% có học hàm Giáo sư, Phó Giáo sư. Tuy nhiên, thách thức là phải thu hút giảng viên trẻ, xuất sắc, đồng thời hiện đại hóa phương pháp đào tạo để đáp ứng chuẩn quốc tế.

Đại diện sinh viên ĐHBK Hà Nội cũng nêu lên thực tế: Nhiều bạn trẻ có kiến thức lý thuyết tốt, nhưng khi đi thực tập tại doanh nghiệp lại lúng túng vì thiếu kỹ năng thực hành. Chúng tôi rất cần những chương trình như ‘học kỳ doanh nghiệp’, được làm việc thực tế 3 tháng trong nhà máy, để rút ngắn khoảng cách giữa giảng đường và sản xuất.

GS.TS Lê Văn Tán bổ sung: Nhân lực không chỉ cần giỏi chuyên môn, mà còn phải được trang bị năng lực số, tinh thần khởi nghiệp và hội nhập quốc tế. Đây chính là chìa khóa để doanh nghiệp Việt có thể tham gia sâu hơn vào các chuỗi giá trị toàn cầu.

Ở góc nhìn chính sách, Thứ trưởng Phùng Đức Tiến nhấn mạnh: “Đào tạo nhân lực chất lượng cao cho nông nghiệp xanh, nông nghiệp số, nông nghiệp tuần hoàn là ưu tiên hàng đầu. Bộ sẽ thúc đẩy xây dựng các trung tâm đổi mới sáng tạo nông nghiệp vùng, kết nối viện, trường, doanh nghiệp; đồng thời đẩy mạnh xã hội hóa nghiên cứu, huy động nguồn lực ngoài ngân sách”.

Đồng thuận về con đường xanh và công nghệ

Khép lại Hội nghị, các đại biểu - từ lãnh đạo quản lý, nhà khoa học, doanh nghiệp cho tới đại diện cơ sở đào tạo đều gặp nhau ở một điểm chung: Khoa học công nghệ gắn với tư duy xanh chính là chìa khóa để nâng tầm nông sản Việt Nam.

Thứ trưởng Phùng Đức Tiến nhấn mạnh định hướng của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, công nghệ hiện đại, nông nghiệp tuần hoàn, công nghệ xanh và nhân lực chất lượng cao sẽ tạo thành bốn trụ cột. Bộ sẽ tiếp tục hoàn thiện thể chế, khuyến khích doanh nghiệp đầu tư, đẩy mạnh hợp tác quốc tế và xây dựng mô hình chuỗi giá trị công nghệ cao, minh bạch nguồn gốc. Đây là con đường để nông sản Việt Nam không chỉ đủ sức cạnh tranh mà còn vươn lên mạnh mẽ trên thị trường toàn cầu.

Từ phía các chuyên gia, thông điệp cũng được nhấn mạnh rõ: (1) Giảm tổn thất sau thu hoạch là cấp thiết, không chỉ vì giá trị hàng tỷ USD thất thoát mỗi năm, mà còn để đảm bảo an ninh lương thực quốc gia. (2) Nông nghiệp tuần hoàn giúp biến phụ phẩm thành tài nguyên, tạo ra giá trị mới, giảm phát thải và bảo vệ môi trường. (3) Công nghệ xanh là “tấm hộ chiếu” để nông sản Việt thâm nhập sâu vào các thị trường khó tính. (4) Nguồn nhân lực chất lượng cao là nền móng bảo đảm cho các giải pháp trên đi vào thực tiễn, thay vì dừng ở khẩu hiệu.

Không khí tại Hội nghị kết thúc trong sự đồng thuận và quyết tâm. Những chia sẻ, khuyến nghị từ các nhà quản lý, nhà khoa học và doanh nghiệp được kỳ vọng sẽ nhanh chóng được cụ thể hóa thành chính sách, mô hình và dự án cụ thể.

Với tinh thần “Khoa học công nghệ là động lực, là then chốt để phát triển nông nghiệp bền vững”, Hội nghị đã mở ra hướng đi rõ ràng: nông sản Việt Nam sẽ được nâng tầm bằng công nghệ hiện đại, bằng tư duy xanh và bằng một thế hệ nhân lực mới, hội nhập quốc tế”.

Lê Hải