LTS: Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt, thiên tai, suy thoái môi trường và suy giảm đa dạng sinh học đang trở thành những thách thức toàn cầu. Việc bảo vệ và phát triển rừng gắn với bảo tồn đa dạng sinh học không chỉ là trách nhiệm của một ngành, mà là sự lựa chọn chiến lược của Quốc gia. Việt Nam, với hệ thống rừng đặc dụng, phòng hộ và các vườn Quốc gia trải dài từ Bắc tới Nam, đang nắm giữ một kho tàng thiên nhiên vô giá.
Tuyến bài “Giữ rừng và bảo tồn đa dạng sinh học - nền tảng phát triển bền vững” trên Tạp chí điện tử Nông nghiệp và Môi trường sẽ phản ánh những nỗ lực, kết quả và thách thức trong công cuộc giữ rừng, phát triển rừng, bảo tồn và đa dạng sinh học tại các vườn Quốc gia, khu bảo tồn thiên nhiên và rừng phòng hộ tiêu biểu của đất nước. Qua đó, tôn vinh vai trò của rừng trong việc phòng hộ đầu nguồn, điều hòa khí hậu, duy trì sự sống và sinh kế cộng đồng. Đồng thời khẳng định quyết tâm của Việt Nam trên con đường phát triển xanh, hài hòa với thiên nhiên.

Đặc điểm tự nhiên và giá trị đa dạng sinh học
Vườn Quốc gia Xuân Sơn (VQG), có biên giới giáp ranh giữa tỉnh Phú Thọ và Sơn La, không chỉ là một báu vật đa dạng sinh học của Việt Nam mà còn là minh chứng sống động cho sự cân bằng giữa bảo tồn thiên nhiên và phát triển kinh tế - xã hội. Với tổng diện tích 15.048 ha, khu vực này bao gồm các hệ sinh thái rừng nhiệt đới và á nhiệt đới phong phú, là nơi trú ngụ của hàng trăm loài động thực vật quý hiếm. 
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng gay gắt, các nỗ lực bảo vệ và phát triển bền vững tại Xuân Sơn đang mang lại những kết quả đáng khích lệ.

Vườn Quốc gia Xuân Sơn có toạ độ địa lý: Từ 21003’ đến 21012’ vĩ độ Bắc; Từ 104051’ đến 105001’ kinh độ Đông. Theo tài liệu địa chất miền Bắc Việt Nam năm 1984 cho thấy: Khu vực Vườn Quốc gia Xuân Sơn có các quá trình phát triển địa chất phức tạp. Các nhà địa chất gọi đây là vùng đồi núi thấp sông Mua. Toàn vùng có cấu trúc dạng phức nếp lồi. Nham thạch gồm nhiều loại và có tuổi khác nhau nằm xen kẽ thành các dải nhỏ hẹp.

Ông Trần Ngọc Cường - Giám đốc Vườn Quốc gia Xuân Sơn chia sẻ: “Trong 7 tháng đầu năm 2025, chúng tôi đã tổ chức 10 đợt tuần tra và chốt trực, phối hợp với các tỉnh giáp ranh như Sơn La để bảo vệ rừng. Điều này không chỉ giúp giảm thiểu phá rừng mà còn nâng cao nhận thức cộng đồng về phòng cháy chữa cháy rừng”.
Vườn Quốc gia Xuân Sơn nằm ở vị trí địa lý chiến lược, với tọa độ từ 21°03’ đến 21°12’ vĩ độ Bắc và 104°51’ đến 105°01’ kinh độ Đông. Địa hình đa dạng, từ núi cao như đỉnh Voi (1.386 m) và Ten (1.244 m) đến các thung lũng và đồi thấp dưới 700 m, tạo nên một hệ thống địa chất phức tạp với các loại đất feralit, rangin và phù sa phong phú. Khí hậu nhiệt đới gió mùa, với lượng mưa trung bình 1.826 mm/năm và nhiệt độ dao động từ 0,5°C đến 40,7°C, hỗ trợ cho sự phát triển của các hệ sinh thái rừng kín thường xanh.

Cổng chào Vườn Quốc gia Xuân Sơn

Theo tài liệu quy hoạch bảo tồn và phát triển bền vững giai đoạn 2021-2030, rừng tự nhiên chiếm 11.069,7 ha (84,81% diện tích rừng), trong đó rừng giàu chiếm 18,74%, trung bình 35%, và nghèo 40,39%. Rừng trồng, chủ yếu là keo và bồ đề, chiếm 1.982,3 ha. Tổng trữ lượng gỗ đạt 1.935.954 m³, với Xuân Sơn là xã có trữ lượng cao nhất (995.876 m³). Thảm thực vật bao gồm 1.259 loài thuộc 185 họ, trong đó 47 loài quý hiếm như Trai lý (Garcinia fagraeoides) và Gù hương (Cinnamomum balansae), được liệt kê trong Sách Đỏ Việt Nam và thế giới.
Về động vật, đã ghi nhận 368 loài, với 49 loài quý hiếm như voọc đen má trắng (Trachypithecus francoisi) và gấu ngựa (Ursus thibetanus).

Vườn Quốc gia Xuân Sơn có các hệ thống suối như: Suối Thân; Suối Thang; Suối Chiềng các suối này đổ ra hệ thống Sông Vèo và Sông Dày. Hai sông này hợp lưu tại Minh Đài, rồi đổ vào sông Hồng tại Phong Vực. Tổng chiều dài của sông 120 km, chiều rộng trung bình 150m, thuận lợi cho việc vận chuyển đường thủy từ thượng nguồn về Sông Hồng.

Ông Trần Ngọc Cường nhấn mạnh: “Chúng tôi đã xác định các hệ sinh thái chính như rừng kín thường xanh mưa ẩm nhiệt đới và á nhiệt đới trên đá vôi, nơi bảo tồn các loài đặc hữu. Việc phục hồi rừng thứ sinh sau nương rẫy là ưu tiên, giúp duy trì vai trò chống xói mòn và giữ nước cho sông Hồng”.
Các hệ sinh thái này không chỉ là “lá phổi xanh” mà còn đóng góp vào hệ thống thủy văn, với các suối như Thân, Thang và Chiềng đổ vào sông Vèo và Dày, hỗ trợ vận chuyển thủy và nông nghiệp vùng hạ lưu.
Hiện trạng sử dụng đất và thách thức bảo tồn
Hiện trạng rừng tại Xuân Sơn cho thấy đất có rừng chiếm 86,74% tổng diện tích, nhưng vẫn tồn tại 1.996 ha đất chưa có rừng, chủ yếu là bụi rậm và cỏ tranh. Theo Quyết định số 1425/QĐ-UBND ngày 17/7/2023 của UBND tỉnh Phú Thọ, phê duyệt phương án quản lý rừng bền vững giai đoạn 2023-2030, diện tích rừng đặc dụng là 14.617,5 ha, với 13.909,7 ha đất có rừng và 707,8 ha chưa có rừng.

Hiện tại đã xác định được 368 loài động vật tại VQG Xuân Sơn, thuộc 84 họ, 25 bộ thuộc các lớp xương sống ở cạn, trong đó có 49 loài động vật quý hiếm có tên trong sách Đỏ Việt Nam.

Thách thức lớn nhất là áp lực từ cộng đồng địa phương, với các xã như Kim Thượng, Lai Đồng và Xuân Sơn cũ có dân cư đông đúc, chủ yếu là dân tộc Mường và Dao. Nương rẫy và khai thác lâm sản phi mộc đã làm suy giảm một phần rừng. Ngoài ra, biến đổi khí hậu làm tăng nguy cơ cháy rừng và sâu bệnh hại.

Hệ thống hang động trong Vườn Quốc gia Xuân Sơn

Ông Trần Ngọc Cường cho biết: “Chúng tôi đã xây dựng phương án phòng cháy chữa cháy rừng hàng năm, kiện toàn ban chỉ huy với 7 tổ và 31 thành viên. Trong 7 tháng đầu 2025, đã tổ chức 6 đợt tuần tra giáp ranh với Hòa Bình (cũ) và Sơn La, giúp giảm thiểu rủi ro cháy nổ mùa khô”.

Theo Quyết định số 49/2002/QĐ-TTg ngày 17/4/2002 của Thủ tướng Chính phủ về việc chuyển hạng Khu Bảo tồn thiên nhiên Xuân Sơn thành Vườn quốc gia Xuân Sơn, tỉnh Phú Thọ. Vườn Quốc gia Xuân Sơn có tổng diện tích rừng và đất rừng 15.048 ha được phân bố tự nhiên tại các xã Kim Thượng, Lai Đồng, Tân Sơn, Xuân Sơn, Xuân Đài và Đồng Sơn (cũ). Số liệu cho thấy đất có rừng chiếm 86,74% tổng diện tích tự nhiên của vườn (15.048 ha), rừng tự nhiên chiếm 84,81% (11.069,7 ha); rừng trồng là 15,19% (1.982,3 ha), chủ yếu là Keo và Bồ đề.

Để đối phó, VQG Xuân Sơn đã triển khai giao khoán bảo vệ rừng cho 23 cộng đồng với 766 hộ dân trên 1.983 ha, và hỗ trợ theo Nghị định 58/2024/NĐ-CP, như làm đường giao thông cho 12 thôn và lắp điện chiếu sáng cho 16 thôn. Điều này không chỉ bảo vệ rừng mà còn cải thiện sinh kế cộng đồng.
Nỗ lực bảo vệ và phát triển rừng trong năm 2025
Trong 7 tháng đầu năm 2025, Vườn Quốc gia Xuân Sơn đã đạt nhiều kết quả nổi bật. Phân khu bảo vệ nghiêm ngặt chiếm 9.099 ha, phục hồi sinh thái 5.737 ha và dịch vụ hành chính 212 ha. Công tác trồng rừng bao gồm chăm sóc 10 ha từ dự án "Phục hồi nguồn nước sông Hồng" và trồng mới 10 ha thay thế, chăm sóc 46 ha rừng trồng.

Vườn Quốc gia Xuân Sơn có địa hình đa dạng, nhiều cảnh đẹp và có những đặc điểm tự nhiên hoang dã (rừng, hồ, núi, thung lũng...). Địa hình này tạo sức hấp dẫn đối với khách ưa thích những nơi nhiều rừng, đồi, núi..., có địa hình và phong cảnh đa dạng, có trên 30 hang động, trong đó một số hang động có vẻ đẹp rất kỳ ảo và hấp dẫn như hang Lạng, hang Lun, hang Na, hang Thổ Thần... VQG Xuân Sơn có khí hậu mát mẻ, không khí trong lành, đặc biệt vào mùa hè là lợi thế của VQG Xuân Sơn trong phát triển du lịch sinh thái, du lịch nghỉ dưỡng. Bên cạnh còn có cộng đồng các dân tộc hiện vẫn giữ được bản sắc văn hoá dân tộc thể hiện trong trang phục, lễ hội như và đời sống sinh hoạt hàng ngày như đan lát đồ dùng thủ công, dệt thổ cẩm, thêu, lễ cấp sắc, múa đâm đuống, múa xòe, uống rượu hoẵng, cơm lam... Đây là một trong những tiềm năng của du lịch sinh thái - nhân văn.

Tuyên truyền được đẩy mạnh qua loa truyền thanh lưu động và bản tin cảnh báo cháy rừng. Ông Trần Ngọc Cường tâm sự: “Chúng tôi tổ chức chương trình tuyên truyền cho cộng đồng nhận khoán, tập trung vào phòng cháy chữa cháy. Phối hợp với Chi cục Kiểm lâm Vùng I và các Hạt kiểm lâm địa phương, ký quy chế với Công an xã Xuân Đài và Lai Đồng để đấu tranh chống xâm hại tài nguyên”.

Đội chuyên trách bảo vệ rừng Vườn Quốc gia Xuân Sơn ứng dụng công cụ SMART vào công tác tuần tra, giám sát đa dạng sinh học

Phương án quản lý bền vững 2023-2030 nhấn mạnh mục tiêu môi trường: bảo vệ toàn bộ rừng hiện có, nâng cao trữ lượng và đa dạng sinh học. Mục tiêu xã hội: tăng cường phối hợp cộng đồng, tạo việc làm. Mục tiêu kinh tế: phát triển du lịch sinh thái, khai thác dịch vụ môi trường rừng.
Kế hoạch quy hoạch và đầu tư giai đoạn 2021-2030
Quy hoạch bảo tồn và phát triển bền vững đến 2030, tầm nhìn 2050, tập trung vào ba phân khu: bảo vệ nghiêm ngặt, phục hồi sinh thái và hành chính-dịch vụ. Tổng vốn đầu tư từ ngân sách nhà nước ước tính 164 tỷ đồng, với 95,75 tỷ cho giai đoạn 2021-2025 và 68,45 tỷ cho 2026-2030. Các khoản chính: bảo tồn rừng (73,12 tỷ), nghiên cứu khoa học (55,35 tỷ), phát triển vùng đệm (11,2 tỷ).

VQG Xuân Sơn xác định mục tiêu bảo vệ và phát triển các hệ sinh thái rừng tự nhiên đặc biệt là các hệ sinh thái đặc hữu như rừng kín thường xanh nhiệt đới trên đất đá vôi xương xẩu, rừng kín thường xanh á nhiệt đới trên đất đá vôi xương xẩu, rừng kín thường xanh mưa ẩm á nhiệt đới núi trung bình;… 
Bảo tồn các loài động, thực vật quý hiếm, đặc hữu như: Sóc bay lông tai (Belomys pearsoni), Rắn hổ mang chúa (Ophiophagus hannah), Trăn đất (Python Molurus);…

Ông Trần Ngọc Cường cho biết thêm: “Chúng tôi ưu tiên đầu tư nghiên cứu phục hồi hệ sinh thái, loài quý hiếm, và phát triển du lịch. Ví dụ, kinh phí bảo vệ rừng 400.000 đồng/ha/năm theo Nghị định 75/2015/NĐ-CP, và trồng rừng đặc dụng 50,6 triệu đồng/ha/5 năm theo Quyết định 38/2016/QĐ-TTg”.
Ngoài ngân sách, thu hút đầu tư tư nhân như Tập đoàn Xuân Trường với 3.500 tỷ đồng cho hạ tầng du lịch, và 1% doanh thu từ dịch vụ môi trường rừng. Giải pháp tổ chức: kiện toàn bộ máy với 78 biên chế, bổ sung 54 người, bao gồm đội bảo vệ rừng và trung tâm cứu hộ.
Về quản lý đất đai, đưa ra khỏi quy hoạch 2.912,6 ha đã cấp giấy chứng nhận trước 2002, cắm mốc ranh giới mới. Đã ứng dụng công nghệ theo dõi rừng qua vệ tinh, xây dựng vườn thực vật và trung tâm cứu hộ. Đồng thời, tuần tra, tuyên truyền, khen thưởng vi phạm. Phòng cháy, thành lập ban chỉ đạo, tập huấn 2 lớp/năm; giám sát sâu bệnh với 8 phương án hàng năm.
Phát triển du lịch sinh thái và sinh kế cộng đồng
Du lịch sinh thái là động lực kinh tế, tận dụng cảnh quan núi non, hang động và văn hóa dân tộc. Quy hoạch đề xuất đề án phát triển du lịch đến 2030, kết hợp với phương án quản lý rừng bền vững.

VQG Xuân Sơn đã phối hợp với các đơn vị liên quan xây dựng và thực hiện các đề tài, công trình nghiên cứu khoa học phục vụ cho công tác bảo tồn như: Bảo tồn gà Chín cựa; gà Lôi trắng; sưu tầm và lưu giữ mẫu vật các loài thực vật quý hiếm tại Vườn quốc gia...Việc ứng dụng các kết quả nghiên cứu không những góp phần bảo tồn nguồn gen quý của quốc gia mà còn góp phần phát triển kinh tế xã hội của địa phương, hướng đến quản lý rừng bền vững.

Ông Trần Ngọc Cường nói: “Chúng tôi phối hợp với doanh nghiệp cho thuê dịch vụ môi trường rừng, tạo nguồn thu tái đầu tư. Điều này giúp người dân chuyển từ nương rẫy sang du lịch, giảm áp lực rừng”.

Trong lòng Vườn Quốc gia Xuân Sơn có những dòng suối mát, có thể phát triển du lịch tắm suối mùa hè

Chương trình ưu tiên, điều tra đa dạng sinh học, xây dựng cơ sở dữ liệu, đánh giá tiềm năng carbon để cấp chứng chỉ quốc tế. Phát triển vùng đệm, hỗ trợ 40 triệu đồng/cộng đồng/năm theo Quyết định 24/2012/QĐ-TTg.
Thách thức và triển vọng tương lai
Mặc dù thành công, thách thức vẫn tồn tại: biến đổi khí hậu, đô thị hóa và xung đột lợi ích cộng đồng. Ông Trần Ngọc Cường cảnh báo: “Nếu không hành động, chúng ta có thể mất các loài quý hiếm. Nhưng với sự phối hợp chặt chẽ, Xuân Sơn sẽ là mô hình bảo tồn bền vững”.

Việc tồn tại ba chủ thể quản lý trên cùng một diện đất giữa VQG Xuân Sơn với Công ty Lâm nghiệp Xuân Đài và với các hộ dân đã làm cho công tác quản lý sử dụng đất còn phức tạp và khó khăn.

Tầm nhìn 2050: Xuân Sơn trở thành trung tâm bảo tồn khu vực, với rừng che phủ ổn định, du lịch phát triển, cộng đồng thịnh vượng. Các nỗ lực này không chỉ bảo vệ di sản Việt Nam mà còn góp phần toàn cầu chống biến đổi khí hậu.

Bản làng nằm trong vùng lõi của Vườn Quốc gia Xuân Sơn

Tóm lại, Vườn Quốc gia Xuân Sơn minh chứng rằng bảo tồn và phát triển có thể song hành. Như ông Trần Ngọc Cường kết luận: “Rừng là cuộc sống của chúng tôi. Bảo vệ nó là bảo vệ tương lai”. Với các kế hoạch cụ thể và đầu tư mạnh mẽ, VQG Xuân Sơn sẽ tiếp tục là biểu tượng xanh của Việt Nam.
Bài 3: Nhiều thách thức trong giữ rừng ở Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống

Đỗ Hùng - Kim Thư

>>>>> Xin vui lòng xem thêm:

- Giữ rừng và bảo tồn đa dạng sinh học - nền tảng phát triển bền vững. Bài 1: Phát triển rừng và bảo tồn đa dạng sinh học ở Vườn Quốc gia Hoàng Liên;

- Kiểm lâm Hạ Hòa: Nhiều kết quả tích cực trong quản lý và bảo vệ rừng;

- Kiểm lâm Cẩm Khê gìn giữ “lá phổi xanh” của quê hương;

- Kiểm lâm Yên Lập gìn giữ màu xanh đất Tổ;

- Kiểm lâm Đoan Hùng chủ động triển khai công tác bảo vệ và phát triển rừng bền vững.