Bài toán quản lý rác thải

Hệ lụy từ rác thải sinh hoạt đang trở thành thách thức lớn đối với các đô thị tại Việt Nam. Tình trạng ô nhiễm từ rác thải không chỉ gây suy thoái môi trường đất, nước, không khí mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe cộng đồng và hệ sinh thái. Dù đã có nhiều chính sách quản lý, nhưng việc triển khai còn gặp không ít bất cập, đặt ra yêu cầu cấp thiết về sự phối hợp đồng bộ giữa chính quyền, doanh nghiệp và người dân.

Thực trạng rác thải đô thị và hệ lụy đến môi trường

Phát biểu tại buổi Tọa đàm trực tuyến "Mô hình, giải pháp quản lý chất thải rắn sinh hoạt và giảm chất thải nhựa tại các đô thị", ông Phan Xuân Thủy - Phó trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương cho biết: “Ở Việt Nam, quá trình đô thị hóa và sự gia tăng dân số diễn ra mạnh mẽ đã tạo áp lực lớn tới môi trường khi lượng chất thải rắn sinh hoạt và chất thải nhựa tại đô thị phát sinh ngày càng nhiều. Theo thống kê, Việt Nam nằm trong 20 quốc gia có lượng rác thải lớn nhất và cao hơn mức trung bình thế giới. Hiện nay, Việt Nam đang thải ra môi trường khoảng 60.000 tấn rác thải sinh hoạt mỗi ngày, trong đó khoảng 60% là rác thải sinh hoạt đô thị. Theo dự báo, đến năm 2025 tỷ lệ phát sinh chất thải rắn sinh hoạt tăng thêm 10 - 16%.”

Sinh sống tại khu vực Hà Đông, Hà Nội, cô Trần Thị Yến cũng chia sẻ: “Gia đình tôi sống ngay gần một bãi rác tự phát, mỗi ngày rác thải sinh hoạt lại chất đống trước mặt nhà, vừa bốc mùi khó chịu vừa ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh hoạt. Tôi mong muốn chính quyền địa phương sớm có biện pháp xử lý triệt để, đồng thời nâng cao nhận thức của người dân trong việc không vứt rác bừa bãi.”

Cô Yến chia sẻ về sự bất tiện khi sống cạnh một bãi rác tự phát (Ảnh: Thu Hường)

Tình trạng đổ rác bừa bãi diễn ra ở khắp nơi, từ những khu vực công cộng như công viên, vỉa hè, đến các khu dân cư và thậm chí cả các con sông, hồ nước. Những bãi rác tự phát xuất hiện dọc theo những tuyến đường đông đúc, những con hẻm chật hẹp, gây mất mỹ quan đô thị nghiêm trọng. Các túi ni lông, chai nhựa, bao bì thực phẩm, và nhiều loại rác thải sinh hoạt khác không được phân loại, thường xuyên bị vứt bừa bãi tại những điểm không chính thức, hình thành những đống rác lớn gây ô nhiễm không gian sống. 

Những đống rác thải xếp thành núi không được xử lý gây mất mỹ quan đô thị. (Ảnh: Thu Hường)

Hậu quả của tình trạng ô nhiễm rác thải không chỉ đơn thuần là sự xấu đi của cảnh quan đô thị mà còn mang lại những tác động nghiêm trọng đến môi trường sống và sức khỏe cộng đồng. Một trong những ảnh hưởng trực tiếp và rõ nét nhất là sự suy thoái về chất lượng không khí, đất và nguồn nước. 

Khi rác thải không được thu gom và xử lý kịp thời, chúng sẽ nhanh chóng phân hủy trong môi trường, giải phóng các hợp chất độc hại như khí metan (CH4), carbon dioxide (CO2), và các hạt vi nhựa. Khí metan, một loại khí nhà kính mạnh, gây ra biến đổi khí hậu và làm gia tăng mức độ ô nhiễm không khí, đặc biệt ở những khu vực có mật độ dân cư cao.

Theo các nghiên cứu của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tình trạng ô nhiễm không khí ở Việt Nam đang có mối liên hệ mật thiết với các căn bệnh nguy hiểm. Thống kê cho thấy, trong số 10 bệnh có tỷ lệ tử vong cao nhất tại Việt Nam thì có đến 6 bệnh liên quan trực tiếp đến đường hô hấp đều bắt nguồn từ sự suy thoái chất lượng không khí. Những căn bệnh như viêm phổi, phổi tắc nghẽn mãn tính, hay thậm chí các bệnh tim mạch và đột quỵ cũng đều có phần từ việc con người hằng ngày phải tiếp xúc với bầu không khí bị ô nhiễm. Đáng báo động hơn, theo báo cáo năm 2016 của WHO, tại Việt Nam có hơn 60.000 người tử vong do những căn bệnh này, tất cả đều có nguyên nhân từ ô nhiễm không khí.

Bên cạnh việc làm gia tăng nguy cơ mắc các bệnh về hô hấp và tim mạch, ô nhiễm rác thải còn gây ra những hậu quả nặng nề đối với hệ sinh thái tự nhiên. Những loại rác thải khó phân hủy như túi ni lông và chai nhựa, một khi xâm nhập vào các dòng sông, hồ, biển, có thể tồn tại trong môi trường hàng trăm năm, phá vỡ hệ sinh thái thủy sinh. Những loài sinh vật sống trong nước như cá, rùa và chim biển có nguy cơ bị mắc kẹt hoặc nuốt phải rác thải nhựa, dẫn đến cái chết vì ngạt thở hoặc suy dinh dưỡng. Về lâu dài, những vi hạt nhựa từ rác thải sẽ thâm nhập vào chuỗi thức ăn, đe dọa sức khỏe của con người khi chúng ta tiêu thụ hải sản bị nhiễm nhựa.

Hệ thống thoát nước tại các thành phố lớn cũng không nằm ngoài vòng ảnh hưởng của rác thải. Khi các cống rãnh bị rác chặn lại, hệ thống thoát nước không còn hoạt động hiệu quả, dẫn đến tình trạng ngập úng trong mùa mưa. Điều này làm ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống sinh hoạt hàng ngày của người dân, góp phần tăng nguy cơ bùng phát các dịch bệnh lây nhiễm như sốt xuất huyết, tả, hoặc các dịch bệnh về da liễu.

Mặt nước Hồ Gươm phủ đầy cặn bẩn, phản ánh thực trạng ô nhiễm đáng lo ngại tại di tích lịch sử và văn hóa nổi tiếng của Hà Nội. (Ảnh: Thu Hường) 

Khi môi trường sống bị xuống cấp, đồng nghĩa với việc chất lượng cuộc sống của người dân giảm sút. Thực tế này đòi hỏi sự vào cuộc đồng bộ và mạnh mẽ từ các bên liên quan, từ chính quyền, doanh nghiệp cho đến cộng đồng, nhằm đảm bảo môi trường sống an toàn và lành mạnh; đồng thời duy trì sự ổn định xã hội bền vững.

Khó chồng khó trong công tác quản lý

Trước tình trạng ô nhiễm rác thải ngày càng trở nên nghiêm trọng, Chính phủ đã thực hiện nhiều biện pháp và ban hành các chính sách nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực của rác thải đối với môi trường sống. 

Một trong những chính sách nổi bật là Luật Bảo vệ Môi trường sửa đổi; trong đó có những quy định rõ ràng về phân loại rác tại nguồn. Cụ thể, theo điều 75 của Luật Bảo vệ Môi trường 2020 nêu rõ rác thải sinh hoạt từ các hộ gia đình phải được phân loại thành ba nhóm: chất thải rắn có khả năng tái sử dụng và tái chế, chất thải thực phẩm, và các loại chất thải rắn sinh hoạt khác. Quy định này được kỳ vọng giúp giảm tải cho các bãi chôn lấp nhằm thúc đẩy khả năng tái chế, tái sử dụng, góp phần bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và môi trường. Về lý thuyết, đây là một bước tiến lớn trong công cuộc quản lý rác thải, tạo cơ hội chuyển hóa rác thành nguồn tài nguyên có giá trị. Tuy nhiên, thực tiễn triển khai cho thấy, việc thực thi vẫn chưa được đồng bộ và sự giám sát còn lỏng lẻo.

Mặt khác, một số địa phương cũng đã triển khai các chương trình phân loại rác tại nguồn, nhưng việc thực hiện còn gặp nhiều bất cập do thiếu cơ sở hạ tầng phù hợp. Hệ thống thu gom rác thải chưa được hoàn thiện cũng như các thùng rác phân loại chưa được lắp đặt đồng đều tại các khu vực dân cư, gây cản trở cho người dân trong việc tiến hành. Hơn thế, nhiều người dân vẫn giữ thói quen bỏ chung rác vào một túi, làm mất đi khả năng tái chế và gây khó khăn cho hệ thống xử lý. Hệ quả là, dù chính sách đã có, nhưng nếu không có sự thay đổi mạnh mẽ trong tư duy và hành động của cộng đồng, hiệu quả vẫn chỉ dừng ở mức lý thuyết. 

Bên cạnh đó, công tác giám sát và xử lý vi phạm cũng là một điểm yếu trong quản lý rác thải. Mặc dù Điều 25 Nghị định 45/2022/NĐ-CP đã quy định cụ thể về xử phạt hành vi vi phạm các quy định bảo vệ môi trường tại nơi công cộng nhưng việc áp dụng và thi hành lại thiếu nghiêm minh. Các trường hợp vi phạm chỉ bị nhắc nhở hoặc xử phạt nhẹ, không đủ sức răn đe, dẫn đến tình trạng tái phạm diễn ra phổ biến. Do vậy, nhiều người dân vẫn xem nhẹ việc phân loại và xử lý rác thải, tiếp tục xả rác bừa bãi, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến môi trường và chất lượng cuộc sống. Ở một số khu vực đô thị, mặc dù có biển báo nhắc nhở, nhưng tình trạng xả rác không đúng nơi quy định vẫn diễn ra thường xuyên. 

Dù đã có biển cảnh báo nhưng rác thải vẫn tràn lan dọc bên lề đường (Ảnh: Thu Hường) 

Một bài toán thách thức khác khiến các chính sách quản lý rác thải chưa đạt hiệu quả là sự lạc hậu trong công nghệ xử lý rác thải. Phần lớn rác thải tại Việt Nam vẫn được xử lý theo phương pháp truyền thống như chôn lấp. Các bãi chôn chiếm diện tích lớn, phát thải khí độc, ô nhiễm nguồn nước ngầm gây suy thoái tới môi trường xung quanh. Trong khi đó, các công nghệ hiện đại như tái chế và xử lý rác thải thành năng lượng – những giải pháp được nhiều quốc gia phát triển áp dụng thành công – vẫn chưa được triển khai rộng rãi tại Việt Nam. Việc chưa có bước tiến mới về áp dụng các công nghệ tiên tiến không chỉ gây lãng phí tài nguyên mà còn làm tăng nguy cơ ô nhiễm kéo dài. 

Mặc dù công tác quản lý nhà nước về xử lý rác thải đã có những bước tiến quan trọng với việc ban hành nhiều chính sách cụ thể và chiến lược quản lý dài hạn, nhưng hiệu quả thực tiễn vẫn chưa thực sự đạt được kỳ vọng. Những điểm hạn chế trong việc triển khai, từ cơ sở hạ tầng thiếu đồng bộ, ý thức cộng đồng chưa cao, đến các biện pháp giám sát và xử lý vi phạm chưa nghiêm ngặt, đã khiến công tác quản lý rác thải trở nên khó khăn hơn bao giờ hết.

Chìa khóa quản lý hiệu quả

Rõ ràng, vấn đề quản lý rác thải đã và đang trực tiếp ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng, chất lượng cuộc sống và sự ổn định của toàn xã hội ngày nay. Chính vì vậy, công tác quản lý hiệu quả là một yếu tố then chốt trong việc duy trì sự cân bằng giữa phát triển đô thị và bảo vệ môi trường, góp phần ổn định xã hội lâu dài. 

Trước tiên, Nhà nước cần tiếp tục củng cố các chính sách quản lý với trọng tâm là sửa đổi, hoàn thiện các quy định pháp luật nhằm thực hiện hiệu quả Nghị quyết của Chính phủ. Ngày 03/02/2019, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 09/NQ-CP, trong đó giao Bộ Tài nguyên và Môi trường là cơ quan đầu mối thống nhất quản lý nhà nước về chất thải. Quyết định giao Bộ Tài nguyên và Môi trường làm đầu mối thống nhất quản lý chất thải là bước đi quan trọng, đòi hỏi hệ thống chính sách, tiêu chuẩn kỹ thuật và cơ sở dữ liệu về quản lý chất thải phải được xây dựng đầy đủ và nhất quán. 

Mặt khác, sự phối hợp mạnh mẽ giữa chính quyền, doanh nghiệp và người dân cũng là yếu tố sống còn trong việc giải quyết vấn đề rác thải một cách triệt để. Vai trò của chính quyền là tiên phong, là tiền đề đưa ra các chính sách và quy định quản lý rác thải chặt chẽ. Các chính sách như Luật Bảo vệ Môi trường, quy định phân loại rác tại nguồn hay các chiến dịch tuyên truyền bảo vệ môi trường đều cần được thực hiện một cách đồng bộ, liên tục và có hiệu quả. 

Đề xuất giải quyết vấn đề này, ông Nguyễn Đình Thọ, Viện trưởng Viện Chiến lược Chính sách Tài nguyên và Môi trường, Bộ Tài nguyên và Môi trường chia sẻ: “Nguyên tắc chung trên toàn cầu hiện nay hướng tới 2050 sẽ không có rác thải và không phát thải, điều đó đòi hỏi nguyên tắc ai phát thải thì phải trả phí.”

Phó Giám đốc Sở Tài nguyên và Môi trường Hải Phòng Phạm Văn Thuấn đồng thời nhấn mạnh: “Quản lý rác thải là nhiệm vụ khó khăn và lâu dài, vì thế lãnh đạo Sở Tài nguyên và Môi trường Hải Phòng đề nghị, trên cơ sở nội dung được tập huấn, bồi dưỡng các đại biểu tham dự chủ động tham mưu tổ chức bồi dưỡng, tuyên truyền, hướng dẫn tới cấp cơ sở, từng hộ gia đình, cơ sở sản xuất kinh doanh tích cực thực hiện phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn.”

Tuy nhiên, chính quyền không thể thực hiện điều này một mình. Doanh nghiệp cần đóng góp với vai trò cung cấp dịch vụ thu gom và xử lý rác, phát triển các công nghệ xử lý tiên tiến, tái chế và giảm thiểu tác động của rác thải đến môi trường. Việc đầu tư vào các giải pháp như công nghệ đốt rác phát điện, tái chế chất thải nhựa thành vật liệu xây dựng, hay chuyển đổi rác hữu cơ thành phân bón sinh học cần được doanh nghiệp tham gia một cách tích cực và có trách nhiệm. Các địa phương cũng cần quy hoạch các khu công nghiệp tái chế và dần loại bỏ các cơ sở tái chế lạc hậu, nhỏ lẻ ở các làng nghề truyền thống, để hướng tới một ngành công nghiệp tái chế bền vững, hiện đại. Những mô hình xử lý chất thải tiên tiến như ở Hà Nam, Quảng Bình, Bình Dương, Hà Nội đã chứng minh được tính hiệu quả và cần được nhân rộng trên phạm vi cả nước. 

Song song, Việt Nam có thể học hỏi kinh nghiệm và công nghệ xử lý rác thải từ các quốc gia tiên tiến như Nhật Bản, Đức, hay Thụy Điển; đồng thời kêu gọi sự hỗ trợ về mặt tài chính, kỹ thuật từ các tổ chức quốc tế. Điền hình như Nhật Bản, bằng cách sử dụng công nghệ CFB (Công nghệ đốt hóa lỏng tầng sôi), phương pháp này xử lý rác bằng cách vùi rác vào một lớp cát, sau đó sử dụng lưu lượng không khí trong quá trình nung lò, cùng một số hóa chất khác để tiêu hủy rác. Rác bên trong lò sẽ được đối lưu liên tục, và sẽ bị tiêu huỷ hết trong thời gian rất nhanh, kể cả những vật liệu cứng đầu nhất. Như vậy, công nghệ đốt rác của Nhật Bản là phương pháp khả thi nhất mà Việt Nam có thể theo đuổi nhất hiện giờ. Việc học hỏi sẽ giúp Việt Nam nâng cao năng lực quản lý rác thải cũng như xây dựng một hệ thống quản lý hiện đại, bền vững và thân thiện với môi trường. 

Việt Nam có thể học hỏi kinh nghiệm từ quy trình đưa rác vào lò đốt tại Nhật Bản 

Bên cạnh đó, người dân là một phần không thể thiếu trong cuộc chiến chống ô nhiễm rác thải. Họ cần hiểu rõ rằng, bảo vệ môi trường không phải là trách nhiệm của riêng ai mà là nhiệm vụ chung của toàn xã hội. Ý thức cộng đồng về vấn đề này cần được nâng cao qua những chiến dịch tuyên truyền hay qua các hoạt động giáo dục, thực tiễn như các phong trào xanh, sạch, đẹp tại các khu dân cư… Phân loại rác tại nguồn là một nhiệm vụ tưởng chừng như đơn giản nhưng lại gặp nhiều khó khăn trong thực tế vì thói quen xả rác bừa bãi và chưa có ý thức bảo vệ môi trường của một bộ phận không nhỏ người dân. 
Tóm lại, vấn đề quản lý rác thải là một thách thức lớn đối với các đô thị hiện đại. Để giải quyết triệt để, cần có sự chung tay của các bên liên quan mật thiết: chính quyền, doanh nghiệp và người dân. Chỉ khi mỗi bên đều nhận thức rõ vai trò và trách nhiệm của mình, chúng ta mới có thể xây dựng một hệ thống quản lý rác thải bền vững, góp phần bảo vệ môi trường, nâng cao chất lượng cuộc sống và duy trì sự ổn định xã hội trong tương lai.

Thu Hường