Thực hiện Nghị quyết của Quốc hội trong việc thu gom, xử lý chất thải rắn sinh hoạt đô thị

Đó là chủ đề của buổi Tọa đàm do Báo Đại biểu nhân dân tổ chức vào chiều nay ngày 9/3/2022.

Năm 2021, Quốc hội đã ban hành 2 nghị quyết gồm Nghị quyết số 32/2021/QH15 về kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội năm 2022 và Nghị quyết số 16/2021/QH15 về Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm 2021-2025, đặt mục tiêu về tỷ lệ thu gom và xử lý chất thải rắn sinh hoạt đô thị bảo đảm tiêu chuẩn, quy chuẩn đạt 89-90%, tỷ lệ cơ sở gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng được xử lý đạt 100%.

Quang cảnh buổi tọa đàm

Thực trạng quản lý, xử lý rác thải sinh hoạt

Theo số liệu ước tính, hiện nay trên cả nước lượng chất thải rắn sinh hoạt phát sinh khoảng 60.000 tấn/ngày, trong đó khu vực đô thị chiếm 60%. Đến năm 2025, tỷ lệ phát sinh chất thải rắn sinh hoạt dự báo tăng 10-16%/năm. Riêng các thành phố lớn như Hà Nội và TP Hồ Chí Minh, mỗi ngày có từ 7.000 - 9.000 tấn rác thải. Trong khi đó, hệ thống công trình hạ tầng đô thị chưa được phát triển đồng bộ; trình độ và năng lực quản lý chưa đáp ứng nhu cầu phát triển của quá trình đô thị hóa, làm nảy sinh nhiều áp lực đối với môi trường và sức khỏe cộng đồng, đặc biệt là tại các bãi chôn lấp, đã và đang là vấn đề bức xúc đối với xã hội.

Ông Nguyễn Thượng Hiền, Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Môi trường, Bộ Tài nguyên và Môi trường

Ông Nguyễn Thượng Hiền, Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Môi trường, Bộ Tài nguyên và Môi trường cho biết: Phương thức xử lý rác thải từ khâu phát sinh đến khâu thu gom, vận chuyển, xử lý rác thải rắn sinh hoạt trong thực tế còn tồn tại nhiều bất cập. Quá trình phát triển kinh tế, đô thị hoá diễn ra rất nhanh, khiến cho tỷ lệ lượng rác thải tăng nhanh, tăng 10-16%/ năm, trong khi điều kiện hạ tầng chưa theo kịp. Ví dụ, về khâu quy hoạch, khâu dự báo để quy hoạch, các khâu từ tập kết, đưa về các điểm trung chuyển ở đô thị không có mái che, mưa gió khiến rác rò rỉ ảnh hưởng đến nguồn nước ngầm hay ô nhiễm không khí,… Các nước tiên tiến trên thế giới có hệ thống lưu giữ tạm thời tập kết nửa nổi nửa chìm, hoặc chìm hẳn, để thực hiện điều này cần có sự đầu tư.

Công tác phân loại chất thải rắn tại nguồn ở nước ta chưa tốt, mới mang tính chất khuyến khích, chưa bắt buộc áp dụng. Một số dự án thí điểm triển khai nhưng không thành công do hạ tầng, điều kiện kỹ thuật chưa có. Theo Luật Bảo vệ môi trường 2020, có thể phân loại rác thải theo 3 loại: rác thải có thể tái chế được, rác thải thực thẩm và rác thải để xử lý. Nhưng chứa chất thải bằng gì, phương tiện vận chuyển gì, công nghệ gì thì cần giải pháp căn cơ và đồng bộ mới triển khai thực hiện được.

Liên quan đến vấn đề xử lý rác thải hiện nay có trên 70% được xử lý bằng phương thức chôn lấp, trong đó, chỉ có 15% rác thải chôn lấp hợp vệ sinh. Yêu cầu của bãi chôn lấp hợp vệ sinh theo tiêu chuẩn xây dựng Việt Nam TCVN 261:2001 của Bộ Xây dựng trước đây quy định rất kỹ từ thiết kế vật liệu kỹ thuật, dẫn nước, thu khí, thu nước rỉ rác,… Vấn đề xử lý nước rỉ rác là một việc rất phức tạp và tốn kém, đặc biệt là với công nghệ chôn lấp khi chúng ta không thu gom được khí mê-tan, đây là một trong những nguyên nhân dẫn đến khí nhà kính. Do vậy, công nghệ là vấn đề lớn hiện nay. Chúng ta cũng có một số công nghệ khác như công nghệ đốt, công nghệ ủ…, nhưng thực tế vẫn là công nghệ đốt là chính. Trong thời gian tới, chúng ta phải đi từ nguồn rác phân loại, trên cơ sở đó sẽ có lựa chọn công nghệ phù hợp hơn.

Ông Nguyễn Văn An, Ủy viên Thường trực Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội

Những bất cập, tồn tại cần tháo gỡ

Ông Nguyễn Văn An, Ủy viên Thường trực Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội thì cho rằng: Việc thực hiện chính sách pháp luật về bảo vệ môi trường nói chung, xử lý chất thải rắn đô thị nói riêng, theo tôi vướng mắc lớn nhất vẫn ở khâu tổ chức thực hiện. Bởi nhìn chung hệ thống chính sách pháp luật đã tương đối đồng bộ, có thể giúp công tác quản lý nhà nước thuận lợi, khoa học. Các văn bản, quy định quản lý chất thải rắn phân công công việc rõ nhiệm vụ cho các cơ quan, đơn vị, các cấp, các ngành.

Đơn cử, ngay tại địa phương việc tổ chức thực hiện cũng chưa sự đồng nhất. Ví dụ có nơi giao Sở Xây dựng, có nơi Sở Tài nguyên và Môi trường, có nơi lại giao cho một doanh nghiệp Nhà nước trong lĩnh vực môi trường chủ trì. Tuy nhiên, việc thực hiện cụ thể ở cấp huyện lại là phòng chuyên môn thuộc UBND huyện, dẫn đến chưa có sự chỉ đạo xuyên suốt theo một ngành, một lĩnh vực.

Hiện nay, việc quy hoạch địa điểm xây dựng công trình tại địa phương đang khá lúng túng, nhất là lựa chọn địa điểm chôn lấp hoặc lựa chọn công nghệ xử lý ban đầu số chất thải này. Ngay cả việc trung chuyển rác thải cũng gặp nhiều khó khăn về thiết bị trung chuyển, công tác tổ chức điều hành chưa được khoa học, nhất là phân loại rác thải ban đầu.

Ngoài ra, công tác rút kinh nghiệm, sơ kết để có cái nhìn tổng thể cũng chưa được nhiều địa phương tổ chức nghiêm túc, dẫn đến lúng túng trong khâu tổ chức thực hiện.

Ông Nguyễn Quang Huân, Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, Chủ tịch HĐQT Công ty Halcom Việt Nam

Cần đồng bộ về chính sách, quy hoạch và đầu tư

Ông Nguyễn Quang Huân, Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, Chủ tịch HĐQT Công ty Halcom Việt Nam nhấn mạnh:

Chúng ta cần tập trung vào hai vấn đề, một chính sách, hai là các biện pháp thực thi.

Về vấn đề chính sách, thực tế là từ trước đến nay việc quản lý rác thải sinh hoạt do Bộ Xây dựng chịu trách nhiệm, và gần đây Bộ Tài nguyên và Môi trường đã bắt đầu tiếp quản tất cả các vấn đề liên quan đến môi trường. Điều này đã đặt ra vấn đề, như thế nào là xử lý đạt tiêu chuẩn, quy chuẩn.

Điều này chúng ta cần phải làm rõ, không thể ngồi chờ đủ cơ chế, chính sách đủ mới làm. Chúng ta không thể chờ rác được phân loại mới xử lý mà chúng ta phải xử lý ngay.

Thứ nhất, nếu như quản lý nhà nước về xử lý rác thải đã tập trung một mối về Bộ Tài nguyên và Môi trường, Bộ Tài nguyên và Môi trường phải có hướng dẫn cho các địa phương biết như thế nào là công nghệ phù hợp, còn địa phương phải có quyền quyết định lựa chọn công nghệ nào cho phù hợp thông qua đấu thầu.

Thứ hai, đấu thầu thì sẽ dựa theo luật nào. Hiện nay chúng ta có những luật chi phối như Luật Đấu thầu, Luật Đầu tư công… thậm chí liên quan tới Luật Đất đai, chẳng hạn như trong Điều 78 trong Luật Bảo vệ môi trường nêu rằng, Ủy ban Nhân dân cấp tỉnh có trách nhiệm quy hoạch, bố trí quỹ đất cho khu xử lý chất thải rắn sinh hoạt, thực hiện việc giao đất kịp thời để triển khai xây dựng và vận hành khu xử lý chất thải rắn sinh hoạt trên địa bàn,…

Nhưng hiện nay một số địa phương rất e ngại vì sợ vi phạm Luật Đất đai, vì vậy mà địa phương yêu cầu phải đấu thầu đất. Nếu vậy thì nhà đầu tư sẽ vào đấu thầu đất trước hay đấu thầu công nghệ trước? Theo tôi, điều này rất vướng cho địa phương và chúng ta phải có những hướng dẫn cụ thể về lựa chọn công nghệ và cách thức đấu thầu. Bộ Tài nguyên và Môi trường nếu có thể tháo gỡ vấn đề này cho các địa phương thì sẽ rất tốt.

Chúng ta cũng cần phải nghiên cứu vấn đề khuyến khích công nghệ mới. Hiện nay nếu chúng ta không đột phá về công nghệ, thì ngay cả chỉ tiêu “net zero” về phát thải khí nhà kính bằng không cũng khó có thể thực hiện. Nếu chúng ta không đột phá công nghệ thì chúng ta sẽ mãi là nước phát triển trung bình đi sau các nước giàu.

Vậy thì chúng ta đột phá công nghệ bằng cách nào? Chúng ta phải sử dụng công nghệ trên thế giới chưa dùng, phải mạnh dạn và phối hợp với các bên để tìm cách để khắc chế những rủi ro có thể xảy ra. Và khi chúng ta đột phá công nghệ thì một tương lai tươi sáng sẽ được mở ra. Không phải chỉ xử lý tại Việt Nam mà chúng ta có thể xuất khẩu sang Đông Nam Á và xuất khẩu thế giới. Nếu chúng ta không chấp nhận rủi ro thì sẽ không bao giờ có được kết quả lớn.

Một vấn đề chính sách nữa là về mặt tài chính. Hiện nay hầu như chỉ có những địa phương có thu ngân sách lớn, những thành phố lớn như TP Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Bình Dương, Đà Nẵng… mới có thể kêu gọi các nhà đầu tư vào để xử lý rác, đốt rác phát điện.

Vậy nếu chúng ta chỉ xã hội hóa nhà đầu tư thì vẫn sẽ là một gánh nặng lớn lên cơ quan nhà nước. Thay vì cơ quan nhà nước Trung ương thì lại đè nặng xuống cho cơ quan nhà nước của địa phương phải gánh chịu.

Ngoài ra, khi chúng ta đã có chính sách hướng dẫn thì địa phương cũng cần phải có những cách làm minh bạch. Ví dụ như chúng ta không có hướng dẫn đấu thầu cụ thể và khi yêu cầu các nhà đầu tư trình bày về công nghệ, phương án xong, các nhà đầu tư bị lộ thông tin dẫn tới không được lựa chọn. Hay việc cấp đất cho các nhà đầu tư, các địa phương cũng phải xem xét rất kỹ trước khi quyết định.

Đỗ Hùng