Xuất phát từ những năm tháng khó khăn của “Thời kỳ đặc biệt”, người dân Cuba đã sáng tạo ra mô hình Organopónicos, những khu vườn hữu cơ ngay giữa lòng thành phố. Từ đó, đất nước này không chỉ bảo đảm được an ninh lương thực mà còn khẳng định giá trị của một nền nông nghiệp tự cường, xanh và cộng đồng.

Trong khi đó, tại Việt Nam, các đô thị lớn như Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh cũng đang đi theo hướng phát triển nông nghiệp công nghệ cao, nông nghiệp tuần hoàn và nông nghiệp đô thị hiện đại. Sự tương đồng về mục tiêu, từ bảo đảm an toàn thực phẩm, thích ứng biến đổi khí hậu cho tới nâng cao giá trị sản phẩm, mở ra những triển vọng hợp tác sâu rộng giữa hai quốc gia.

Cuba đã thực hiện thành công mô hình nông nghiệp đô thị, đảm bảo nguồn cung cấp rau quả ổn định và an toàn cho người dân thành phố.

Sự ra đời trong bối cảnh khủng hoảng

Organopónicos ra đời đầu thập niên 1990, khi Cuba rơi vào “Thời kỳ đặc biệt” sau sự sụp đổ của Liên Xô. Nguồn phân bón, nhiên liệu và hóa chất nhập khẩu gần như bị cắt đứt, buộc người dân và nhà nước phải tìm ra phương án mới để duy trì an ninh lương thực. Từ đó, các khu vườn hữu cơ trong lòng đô thị - Organopónicos được hình thành và nhanh chóng nhân rộng.

Theo thống kê của Tổ chức Nông lương Liên Hợp Quốc (FAO), đến cuối thập niên 2000, diện tích đất đô thị được sử dụng cho nông nghiệp ở Cuba đạt hơn 35.000 ha, chủ yếu tại thủ đô Havana, cung cấp tới 50-60% lượng rau quả tươi cho cư dân thành phố.

Tại Cuba, Organopónicos tận dụng các khu đất bỏ trống, bãi đất xen kẽ trong đô thị, sân thượng, thậm chí dọc đường phố để trồng trọt. Các luống rau thường được xây bằng bê tông, đổ đầy đất hữu cơ và phân compost tự chế, kết hợp hệ thống tưới nhỏ giọt tiết kiệm nước.

Phương thức canh tác nhấn mạnh tính hữu cơ - sinh thái: Không sử dụng phân bón hóa học, thay thế bằng phân chuồng, phân xanh, compost. Quản lý dịch hại bằng thiên địch và chiết xuất sinh học thay cho thuốc trừ sâu. Luân canh và đa dạng hóa cây trồng nhằm duy trì độ màu mỡ của đất. Đặc biệt, mô hình này được thiết kế để gắn kết cộng đồng. Các hộ gia đình, trường học, tổ chức đều có thể tham gia, vừa cải thiện bữa ăn hàng ngày, vừa tạo công ăn việc làm ngay tại địa phương.

Theo nghiên cứu của Monthly Review (2009), năng suất rau xanh tại các Organopónicos ở Havana đã tăng từ 1,5 kg/m² (1994) lên đến 25,8 kg/m² (2001), gấp gần 17 lần chỉ trong vòng 7 năm.

Nhờ đó, người dân Cuba có thể tiếp cận nguồn thực phẩm tươi sống, an toàn, ngay trong lòng thành phố. Mô hình còn góp phần đáng kể trong: Giảm phát thải và chi phí vận chuyển, do sản phẩm được sản xuất, tiêu thụ ngay tại chỗ; Tăng cường khả năng chống chịu trước khủng hoảng, khi nguồn lương thực nhập khẩu bị hạn chế; Cải thiện cảnh quan đô thị, biến những khu đất trống thành “lá phổi xanh” cho cộng đồng.

Một số nhà quan sát quốc tế gọi đây là “cuộc cách mạng xanh trong lòng thành phố”, biến Cuba thành hình mẫu tiên phong về nông nghiệp đô thị hữu cơ.

Điểm nổi bật của Organopónicos là tính xã hội hóa sản xuất. Các khu vườn được tổ chức theo hình thức hợp tác, có sự tham gia của nhiều nhóm dân cư: (1) Trường học: xây dựng vườn rau để học sinh vừa học tập, vừa góp phần cải thiện dinh dưỡng bữa ăn bán trú. (2) Cộng đồng: nhiều gia đình tham gia chăm sóc, chia sẻ sản phẩm, tạo ra mối liên kết bền chặt. (3) Người lao động thất nghiệp: có thêm cơ hội việc làm từ hoạt động nông nghiệp đô thị.

Nghiên cứu của FAO cũng khẳng định: Organopónicos không chỉ là mô hình nông nghiệp, mà còn là mô hình an sinh xã hội, đóng góp quan trọng vào việc đảm bảo sức khỏe và ổn định xã hội tại Cuba.

Cuba nằm ở phía bắc vùng Caribe. Thành phố La Habana được mệnh danh là thành phố lớn nhất ở Cuba và cả khu vực vùng Caribe.

Gợi mở cho Việt Nam

Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh, mô hình Organopónicos đem lại nhiều kinh nghiệm quý. Nước ta có thể tận dụng đất xen kẽ đô thị để phát triển nông nghiệp sạch, vừa bảo đảm lương thực, vừa tạo mảng xanh. Đẩy mạnh sự tham gia của cộng đồng và hợp tác xã trong vận hành, giảm áp lực lên ngân sách nhà nước. Phát triển chuỗi giá trị ngắn, sản xuất và tiêu thụ tại chỗ, góp phần giảm ô nhiễm và chi phí vận chuyển.

Việt Nam, với tốc độ đô thị hóa cao, có thể tham khảo mô hình này trong phát triển nông nghiệp đô thị, đặc biệt tại các thành phố lớn như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng.

Hồng Minh