LTS: Từ bao đời nay, thủy lợi đã gắn bó mật thiết với đời sống người dân khu vực phía Bắc Việt Nam. Những con đê trầm mặc chạy dài bên bờ Sông Hồng, những kênh mương len lỏi giữa cánh đồng lúa, những hồ chứa nước nằm yên bình giữa núi rừng,… tất cả tạo nên một Hệ thống “mạch máu” nuôi dưỡng sản xuất nông nghiệp, bảo đảm sinh kế cho hàng chục triệu người dân.
Bước sang thời kỳ đổi mới và hội nhập, thủy lợi không chỉ dừng ở nhiệm vụ cung cấp nước tưới tiêu, tiêu thoát lũ mà còn giữ vai trò trọng yếu trong điều tiết nguồn nước, phòng chống thiên tai, bảo vệ môi trường và thích ứng với biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, trước áp lực dân số gia tăng, nhu cầu phát triển công nghiệp và đô thị, cùng những tác động ngày càng khốc liệt của thời tiết cực đoan, các Hệ thống công trình thủy lợi miền Bắc đang đứng trước nhiều thách thức lớn như tình trạng lấn chiếm các công trình thuỷ lợi; vấn nạn xả thải rác thải, chất thải xuống các tuyến kênh mương; ô nhiễm nguồn nước từ các hoạt động sản xuất công nghiệp và dân sinh chưa được xử lý; mực nước các dòng sông và hồ đập xuống thấp vào mùa khô do biến đổi khí hậu; diện tích tưới ngày càng thu hẹp trong khi hệ số tiêu ngày càng tăng lên. Đặc biệt là cơ chế giá dịch vụ thủy lợi còn nhiều bất cập, chưa phản ánh đúng chi phí thực tế của hoạt động thuỷ nông đã ảnh hưởng không nhỏ đến công tác quản lý và vận hành các Hệ thống công trình thuỷ lợi ở miền Bắc,…
Tuyến bài “Hệ thống công trình thủy lợi miền Bắc trước thách thức mới” sẽ đưa bạn đọc đi sâu tìm hiểu thực trạng, những thành tựu và tồn tại, khó khăn của các Hệ thống thủy lợi ở vùng đồng bằng Sông Hồng, trung du và miền núi phía Bắc; lắng nghe tiếng nói từ cơ sở, các nhà quản lý, chuyên gia; đồng thời cùng bàn giải pháp để quản lý và vận hành hiệu quả Hệ thống các công trình thuỷ lợi nhằm phục vụ cho phát triển kinh tế và dân sinh, thích ứng với biến đổi khí hậu.

Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Bắc Sông Thương là doanh nghiệp 100% vốn Nhà nước, chủ sở hữu là UBND tỉnh Bắc Giang cũ, nay là tỉnh Bắc Ninh. Đơn vị được giao quản lý 31 hồ chứa, 1 đập dâng và vận hành hệ thống thủy lợi phục vụ khoảng 72.293 ha, trong đó có 37.916 ha tưới tiêu và 34.377 ha tiêu phòng chống ngập úng của 28 xã, phường thuộc tỉnh Bắc Ninh. Đây là một trong những mạng lưới thủy lợi quan trọng bậc nhất khu vực. Tuy nhiên, thực trạng xuống cấp nghiêm trọng của nhiều hạng mục công trình đang đặt ra những thách thức lớn, đòi hỏi nguồn vốn đầu tư khẩn cấp để bảo đảm an toàn công trình và ổn định sản xuất.
Hồ chứa, đập dâng xuống cấp, tiềm ẩn nguy cơ mất an toàn
Ông Hoàng Quốc Bảo - Chủ tịch Công ty Bắc Sông Thương cho biết: “Hiện Công ty đang quản lý 31 hồ chứa (19 hồ lớn, 11 hồ vừa, 1 hồ nhỏ) và 1 đập dâng. Trong số này, 9 hồ chứa (gồm: Chùa Ông, Ba Bãi, Khe Cát, Khe Ráy, Bầu Lầy, Đồng Man, Làng Thum, Khe Chão, Khe Đặng) đã được cải tạo, nâng cấp theo dự án WB8 năm 2022, cơ bản đảm bảo an toàn phòng chống lụt bão và tích nước phục vụ sản xuất”.
Một số hồ khác gồm Suối Mỡ, Suối Nứa, Hố Cao, Lòng Thuyền, Hàm Rồng, Khe Sàng, Khuôn Vố, Hồ Lân, Khe Hắng và đập dâng Cầu Sơn đã được đầu tư sửa chữa trong những năm gần đây, nhờ đó các hạng mục đầu mối cơ bản ổn định.
Tuy nhiên, bão số 3 năm 2024 đã gây thiệt hại nặng như hồ Khe Sàng và hồ Đá Mài bị xói lở đuôi tràn xả lũ, hồ Dộc Bấu có chân mái đập chính chưa được gia cố bị sạt lở, tạo hàm ếch, nguy cơ mất an toàn cao. Ba hồ chứa này cần được sửa chữa khẩn cấp.
Ngoài ra, còn 11 hồ chứa khác (gồm: Cây Đa, Khoanh Song, Đá Cóc, Khuôn Thần, Dộc Bấu, Khe Sàng, Đồng Cốc, Đá Mài, Khuôn Thắm, Khe Áng, Trại Muối) đã xuống cấp nghiêm trọng, nhiều hạng mục hư hỏng, cần cải tạo, nâng cấp toàn diện. Hiện có 3 hồ (gồm: Cấm Sơn, Cửa Cốc, Va Khê) đang trong quá trình cải tạo.
Đáng chú ý, việc thực hiện Nghị định 114/2018/NĐ-CP về an toàn đập, hồ chứa mới chỉ áp dụng cho 3 hồ chứa và 1 đập dâng, còn lại 27 hồ chứa chưa được triển khai, gây rủi ro lớn về an toàn và pháp lý.
Trạm bơm được đầu tư mới nhưng hệ thống kênh tiêu lạc hậu
Công ty đang quản lý 21 trạm bơm (3 trạm lớn, 14 trạm vừa, 4 trạm nhỏ) với tổng cộng 115 tổ máy bơm, công suất từ 270 đến 27.000 m³/giờ.
Trong số này, 6 trạm bơm gồm: Xuân Hương 1, Tân Tiến, Thanh Cảm, Khám Lạng, Ngòi Mân, Cống Chản được đầu tư, cải tạo gần đây với cơ sở đầu mối khang trang (nhà trạm, máy bơm, bể hút, kênh xả, cống xả, nhà quản lý). Tuy nhiên, hệ thống kênh tiêu đi kèm lại đã có tuổi thọ từ 30–50 năm, bị bồi lấp, sạt lở, nhiều đoạn cao trình đáy kênh tương đương mặt ruộng nên không phát huy hết công suất trạm bơm, hiệu quả tưới tiêu hạn chế.

Trạm bơm tiêu Thái Sơn 1 thuộc Hệ thống công trình thuỷ lợi Bắc Sông Thương nay đã xuống cấp

Ngoài ra, có tới 14 trạm bơm được xây dựng từ hàng chục năm trước, nay cả máy móc và nhà trạm đều xuống cấp nghiêm trọng. Hệ thống kênh tiêu bị bồi lấp, dòng chảy thu hẹp, dẫn tới không bảo đảm tưới tiêu.
Hiện trạm bơm Lãng Sơn đang được cải tạo toàn diện (từ đầu mối đến hệ thống kênh tiêu). Sau khi hoàn thành, dự án này được kỳ vọng sẽ phát huy tối đa năng lực phục vụ sản xuất.
Mạng lưới kênh mương “quá niên hạn sử dụng”
Công ty quản lý 2 tuyến kênh chính dài 13,4 km; 5 tuyến kênh cấp I dài 93,72 km; 178 tuyến kênh cấp II và kênh hồ với tổng 377,4 km; cùng 23 tuyến kênh tiêu dài 128,75 km và 1.540 công trình trên kênh.
Trong đó, còn 13,4 km kênh chính; 12,7 km kênh cấp I và 37 km kênh cấp II chưa được kiên cố hóa. Đáng chú ý, khoảng 200 km kênh cấp I, cấp II dù đã được kiên cố hóa từ 15–25 năm trước nhưng nay đã xuống cấp, nhiều vị trí nứt, nghiêng, sạt lở, bồi lắng, không đảm bảo tưới.

Trạm bơm tưới Chợ Xa thuộc Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Bắc Sông Thương đã được xây dựng từ lâu

Với hệ thống kênh tiêu, toàn bộ 128,75 km đều là kênh đất, hầu hết lâu năm không được duy tu, nạo vét thường xuyên. Lòng kênh bị bồi lấp, lấn chiếm, khả năng thoát nước yếu, thời gian tiêu úng kéo dài. Hiện chỉ có khoảng 13 km kênh tiêu của trạm bơm Lãng Sơn đang được thực hiện; thêm 9,5 km kênh tiêu của các trạm bơm Tân Tiến, Thanh Cảm, Thái Sơn 1, 2 đã có hồ sơ thiết kế nhưng chưa được bố trí vốn. Như vậy, còn khoảng 106 km kênh tiêu cần được đầu tư cải tạo, nạo vét khẩn cấp.
Cống xả và nhà quản lý đều có những “mắt xích yếu”
Hệ thống cống xả hiện có 8 cống của các trạm bơm Tân Tiến, Thanh Cảm, Khám Lạng, Dương Đức, Thái Sơn 1, Thái Sơn 3, Mân, Chản đã được cải tạo, bảo đảm vận hành. Nhưng còn 9 cống khác thuộc các trạm bơm sông Thương, sông Lục Nam và đê cấp IV đã xuống cấp, tường bể xả nứt, rò rỉ, đe dọa an toàn khi bơm tiêu trong điều kiện mực nước sông dâng cao.

Trạm bơm tiêu Thái Sơn 2 thuộc Hệ thống công trình thuỷ lợi Bắc Sông Thương nay đã xuống cấp

Về nhà quản lý, Công ty có khoảng 60 điểm quản lý gồm văn phòng, xí nghiệp, cụm trạm. Một số được đầu tư cải tạo trong thời gian gần đây, một số thuộc dự án WB8 được xây mới. Tuy nhiên, phần lớn các cụm trạm vẫn sử dụng nhà xây dựng từ thập niên 1960–1970, đã xuống cấp, ảnh hưởng lớn đến đời sống và sinh hoạt của cán bộ công nhân viên. Một số hồ chưa có nhà quản lý, thậm chí nhà quản lý hồ Khe Hắng còn bị sạt lở núi do bão số 3/2024. Công ty ước tính có khoảng 25 điểm quản lý cần xây mới hoặc cải tạo.
Cần nguồn lực đầu tư khẩn cấp
Ông Hoàng Quốc Bảo – Chủ tịch Công ty Bắc Sông Thương chia sẻ: “Hệ thống thủy lợi hiện tại là hạ tầng trọng yếu phục vụ sản xuất nông nghiệp, đảm bảo an ninh lương thực và phòng chống thiên tai, nhưng đang ở trạng thái mất cân đối: một số công trình được nâng cấp hiện đại, nhiều công trình khác lại xuống cấp nghiêm trọng”.
Theo ông, do tác động của thiên tai và việc chưa triển khai đầy đủ các quy định về an toàn đập, hồ chứa theo Nghị định 114/2018/NĐ-CP đã tạo ra những rủi ro lớn về vận hành.

Trạm bơm tiêu Dương Đức thuộc Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Bắc Sông Thương 

Từ đó, Công ty kiến nghị các cơ quan chức năng, đặc biệt là Sở Nông nghiệp và Môi trường, UBND tỉnh Bắc Ninh, Bộ Nông nghiệp và Môi trường quan tâm, bố trí vốn để sửa chữa các hồ chứa hư hỏng; Cải tạo, nâng cấp đồng bộ hệ thống hồ, đập, trạm bơm, kênh mương, cống xả; Hoàn thiện quy trình an toàn hồ chứa theo quy định; Xây dựng, nâng cấp các cụm nhà quản lý phục vụ điều hành và sinh hoạt cán bộ.
“Nếu không được đầu tư kịp thời, nguy cơ mất an toàn công trình, giảm hiệu quả tưới tiêu và thiệt hại sản xuất trên hàng chục nghìn hécta đất nông nghiệp vùng Bắc Sông Thương là khó tránh khỏi” – ông Bảo nhấn mạnh.
Bài 7: Ô nhiễm nguồn nước tưới ở Xí nghiệp khai thác công trình thuỷ lợi Như Quỳnh

Đỗ Hùng - Lê Thành

>>>>> Xin vui lòng xem thêm:

- Bài 5: Hệ thống thuỷ lợi Mỹ Thành - Nhiều kênh mương xuống cấp, đổ vỡ;

- Hệ thống công trình thủy lợi miền Bắc trước thách thức mới. Bài 4: Hệ thống thuỷ lợi Hải Hậu - Khó khăn do cơ chế giá dịch vụ thủy lợi;

- Hệ thống công trình thủy lợi miền Bắc trước thách thức mới. Bài 3: Hệ thống thủy lợi Nghĩa Hưng - Bài toán vốn và yêu cầu cấp bách về nâng cấp hạ tầng;

- Hệ thống công trình thủy lợi miền Bắc trước thách thức mới. Bài 2: Hệ thống thủy lợi Đông Triều - Đối mặt đô thị hoá và công trình xuống cấp;

- Hệ thống công trình thủy lợi miền Bắc trước thách thức mới. Bài 1: Ô nhiễm nguồn nước, rác thải - Vấn đề nan giải với Hệ thống thủy lợi Bắc Đuống.