Bước chuyển thể chế quan trọng

Việc sáp nhập Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn và Bộ Tài nguyên và Môi trường thành Bộ Nông nghiệp và Môi trường được đánh giá là một dấu mốc lớn trong cải cách bộ máy nhà nước. Đây không chỉ là nỗ lực tinh gọn đầu mối, mà còn là sự kết nối chính sách ở những lĩnh vực vốn có mối quan hệ hữu cơ: Nông nghiệp, đất đai, tài nguyên, môi trường. Từ nay, kinh tế hợp tác và phát triển nông thôn sẽ được định hướng trong một thể chế thống nhất, tránh tình trạng chồng chéo và tạo thuận lợi hơn cho quá trình hoạch định chính sách.

Song song với đó, từ 1/7/2025, cả nước chính thức triển khai mô hình chính quyền địa phương hai cấp (tỉnh - xã), thay cho cơ cấu ba cấp trước đây. Theo Luật Tổ chức chính quyền địa phương sửa đổi, cấp huyện được sắp xếp lại, quyền lực tập trung hơn ở cấp tỉnh và cấp xã. Mục tiêu là tinh giản bộ máy, nâng cao hiệu lực điều hành, rút ngắn quy trình xử lý thủ tục hành chính, đưa chính quyền gần dân hơn.

Mô hình trồng nho mẫu đơn của Hợp tác xã ứng dụng công nghệ cao Đồng Du, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam trước đây (nay là tỉnh Ninh Bình)

Kinh tế hợp tác: Quy mô và hiệu quả ngày càng tăng

Trong bối cảnh đổi mới thể chế, kinh tế hợp tác tiếp tục chứng tỏ vai trò ngày càng rõ nét. Theo số liệu của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, đến nay, cả nước có khoảng 23.000 hợp tác xã (HTX) nông nghiệp, trong đó trên 65% hoạt động hiệu quả, khoảng 25% tham gia liên kết chuỗi tiêu thụ nông sản và gần 20% đã ứng dụng công nghệ cao trong sản xuất, quản lý và tiêu thụ sản phẩm. Đây là những con số biết nói, khẳng định rằng kinh tế hợp tác không chỉ tồn tại như một hình thức tổ chức sản xuất truyền thống, mà đang từng bước hiện đại hóa, hội nhập vào chuỗi giá trị nông sản trong nước và quốc tế.

Nếu nhìn lại một năm trước, đến cuối năm 2024, Việt Nam có 33.335 HTX trên mọi lĩnh vực, tăng 4,7% so với năm 2023. Trong đó, 152 liên hiệp HTX đã hình thành, tăng 11%, cho thấy xu hướng liên kết theo quy mô lớn ngày càng rõ rệt. Hơn 5,8 triệu thành viên tham gia HTX, không chỉ thể hiện sức hút của mô hình này mà còn khẳng định vai trò là “bệ đỡ” cho hàng triệu hộ nông dân. Với doanh thu bình quân 3,55 tỷ đồng/HTX/năm, lợi nhuận bình quân 352 triệu đồng/năm, hệ thống HTX đã tạo việc làm ổn định cho gần 900.000 lao động thường xuyên, góp phần trực tiếp vào an sinh xã hội và giảm nghèo bền vững ở nông thôn.

Đặc biệt, kinh tế tập thể với nòng cốt là HTX hiện đóng góp khoảng 4,8% GDP cả nước, song gián tiếp tạo ra tới 30% GDP thông qua chuỗi giá trị gắn với hộ thành viên. Không chỉ là con số tăng trưởng, đây còn là minh chứng cho vai trò lan tỏa mạnh mẽ của HTX trong toàn bộ nền kinh tế nông thôn. Theo các chuyên gia, sự tham gia của HTX vào chuỗi giá trị giúp giảm thiểu tình trạng “được mùa mất giá”, đồng thời bảo đảm tính minh bạch trong giao dịch, tăng sức cạnh tranh của nông sản Việt trên thị trường.

Ở góc độ xã hội, khu vực HTX cung ứng từ 18 - 32% lượng lương thực, thực phẩm thiết yếu cho thị trường. Điều này khẳng định vai trò không thể thay thế của kinh tế hợp tác trong bảo đảm an ninh lương thực quốc gia, nhất là trong bối cảnh biến đổi khí hậu, thiên tai và dịch bệnh có thể đe dọa đến nguồn cung nông sản. Không chỉ dừng ở việc cung ứng thực phẩm, nhiều HTX còn tham gia tích cực vào các chương trình “mỗi xã một sản phẩm” (OCOP), phát triển nông sản đặc trưng gắn với chỉ dẫn địa lý, từ đó nâng cao giá trị thương hiệu địa phương.

Nhìn rộng hơn, sự phát triển cả về số lượng và chất lượng của HTX trong những năm gần đây cho thấy kinh tế hợp tác đã và đang trở thành một “trụ cột mềm” của nông thôn mới hiện đại. Nó vừa hỗ trợ nông dân ổn định thu nhập, vừa tạo nền tảng cho việc triển khai các chính sách lớn về bảo vệ môi trường, phát triển bền vững và hội nhập quốc tế.

Mở ra cách tiếp cận mới, hứa hẹn một thể chế đồng bộ

Việc sáp nhập thành Bộ Nông nghiệp và Môi trường không chỉ là bước đi tinh gọn tổ chức mà quan trọng hơn, đang mở ra một cách tiếp cận mới trong quản lý và hỗ trợ hợp tác xã (HTX) - khu vực kinh tế tập thể vốn giữ vai trò then chốt trong phát triển nông nghiệp, nông thôn.

Theo bà Nguyễn Thị Yến, Phó Chủ tịch phường Tây Hoa Lư (Ninh Bình) thì, trước đây, HTX nông nghiệp khi triển khai sản xuất thường phải làm việc với nhiều đầu mối: Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn trong khâu giống, kỹ thuật, tiêu thụ; Bộ Tài nguyên và Môi trường trong khâu đất đai, nguồn nước, môi trường sản xuất. Sự phân tán này đôi khi gây tốn kém thời gian, chi phí và tạo khoảng trống trách nhiệm. Với việc sáp nhập, HTX được hỗ trợ theo một chuỗi thống nhất: Từ quy hoạch đất, cấp quyền sử dụng nước, bảo vệ môi trường đến sản xuất, chế biến và tiêu thụ sản phẩm.

Hay bà Nguyễn Thị Minh Anh (Học viện Nông nghiệp Việt Nam) nhấn mạnh: “Một Bộ thống nhất sẽ giảm bớt thủ tục hành chính, đồng thời giúp HTX có được sự hỗ trợ toàn diện hơn, không chỉ về sản xuất mà cả trong quản lý tài nguyên, đổi mới công nghệ và xây dựng thương hiệu xanh”.

Tuy nhiên, để hướng tới HTX xanh và bền vững, sáp nhập Bộ cũng đồng nghĩa với việc các chính sách phát triển HTX có thể gắn chặt hơn với mục tiêu giảm phát thải, kinh tế tuần hoàn và thích ứng biến đổi khí hậu. Chẳng hạn, một HTX chăn nuôi giờ đây không chỉ được hỗ trợ về kỹ thuật, mà còn có cơ chế khuyến khích tái sử dụng phụ phẩm, xử lý chất thải, tiếp cận tín dụng xanh để mở rộng sản xuất theo chuẩn bền vững. Theo đại diện Sở Nông nghiệp và Môi trường TP. Hồ Chí Minh thì: “Chính quyền địa phương cần quan tâm, hỗ trợ hợp tác xã về cơ chế, chính sách, nguồn lực; đồng thời tăng cường giám sát để HTX hoạt động đúng pháp luật và phát triển bền vững. Đây là minh chứng rõ ràng cho thấy định hướng đồng bộ trong thể chế mới sẽ trực tiếp tạo ra hành lang pháp lý và nguồn lực để HTX vươn lên.

Song song, chủ trương xây dựng chính quyền hai cấp (tỉnh - xã) cũng sẽ tạo thuận lợi hơn cho HTX. Khi cấp huyện giảm vai trò trung gian, các quyết định liên quan đến đất đai, nguồn nước hay môi trường sản xuất có thể đi thẳng từ Bộ xuống cấp xã, nơi HTX hoạt động trực tiếp. Điều này rút ngắn khoảng cách chính sách, tăng hiệu lực hỗ trợ.

Có thể nói, việc sáp nhập Bộ chính là “điểm tựa thể chế” để HTX bước vào giai đoạn phát triển mới: Được quản lý và hỗ trợ toàn diện hơn, thay vì phân tán. Có thêm cơ hội tiếp cận chính sách xanh, tín dụng carbon, thị trường xuất khẩu bền vững. Được thụ hưởng từ bộ máy hành chính tinh gọn, giảm bớt thủ tục.

Như vậy, sự thay đổi này không chỉ giúp nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước, mà còn tạo động lực trực tiếp cho khu vực HTX - một trụ cột của nông nghiệp sinh thái và nông thôn mới bền vững.

Hợp tác xã liên kết với người dân trồng, thu hoạch và bao tiêu sản phẩm chanh leo.

Cơ hội và thách thức song hành

Sự kết hợp giữa sáp nhập Bộ Nông nghiệp và Môi trường cùng với mô hình chính quyền địa phương hai cấp đã tạo ra những cơ hội chưa từng có cho sự phát triển của kinh tế hợp tác và nông thôn.

Về cơ hội, trước hết phải kể đến việc chính sách được đồng bộ hóa và liên thông. Khi đất đai, tài nguyên, môi trường và nông nghiệp cùng thuộc một cơ quan quản lý, các HTX sẽ dễ dàng tiếp cận hơn với nguồn lực đất đai, vốn tín dụng xanh, và các chương trình hỗ trợ khoa học, công nghệ. Đây là nền tảng quan trọng để HTX phát triển theo hướng nông nghiệp tuần hoàn, sản xuất sạch và bền vững.

Cùng với đó, mô hình chính quyền hai cấp hứa hẹn giúp rút ngắn thời gian và giảm chi phí thủ tục hành chính. Các chính sách hỗ trợ sẽ đi thẳng từ tỉnh xuống xã, không còn tầng nấc trung gian, nhờ đó giảm nguy cơ “tắc nghẽn” hay “xé nhỏ” nguồn lực. Điều này đặc biệt quan trọng với khu vực HTX, vốn phụ thuộc nhiều vào các chính sách khuyến khích và hỗ trợ từ Nhà nước.

Ngoài ra, bối cảnh chuyển đổi số quốc gia cũng mở ra không gian phát triển mới. Theo Cục Kinh tế hợp tác và PTNT, khoảng 20% HTX đã ứng dụng công nghệ số vào quản lý và tiêu thụ sản phẩm. Nếu được tiếp sức bởi thể chế mới, con số này có thể tăng mạnh, tạo bước nhảy vọt về năng suất, chất lượng, và khả năng hội nhập quốc tế của nông sản Việt.

Tuy nhiên, cùng với cơ hội là những thách thức không nhỏ. Thứ nhất, năng lực nội tại của nhiều HTX vẫn còn yếu. Mặc dù số lượng HTX tăng đều hằng năm, nhưng vẫn có một bộ phận hoạt động hình thức, quy mô nhỏ, vốn ít, công nghệ lạc hậu. Chỉ khoảng 65% HTX được đánh giá là hoạt động hiệu quả, nghĩa là còn tới hơn một phần ba đang gặp khó khăn trong quản trị và kinh doanh.

Thứ hai, việc triển khai chính quyền hai cấp đặt ra thách thức về tiếng nói của cộng đồng cơ sở. Khi cấp huyện không còn, HTX phải trực tiếp làm việc với tỉnh và xã. Nếu năng lực cán bộ cấp xã không được nâng cao kịp thời, nguy cơ quá tải và hành chính hóa trong xử lý công việc là điều khó tránh khỏi. Điều này có thể khiến chính sách dù tốt nhưng khó đi vào thực tiễn.

Thứ ba, trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng gay gắt, các HTX nông nghiệp đang phải đối mặt với rủi ro lớn về thiên tai, dịch bệnh, thị trường tiêu thụ. Chỉ riêng năm 2024, nông nghiệp Việt Nam đã chịu thiệt hại hàng chục nghìn tỷ đồng do hạn hán, xâm nhập mặn và bão lũ. Nếu không có cơ chế hỗ trợ phòng ngừa và thích ứng, HTX vốn có sức chống chịu hạn chế sẽ khó đứng vững.

Cuối cùng, thách thức về hội nhập quốc tế cũng rất lớn. Khi tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu, nông sản Việt phải đáp ứng các tiêu chuẩn khắt khe về chất lượng, an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc. Đây vừa là áp lực, vừa là phép thử đối với năng lực quản lý, tổ chức sản xuất của HTX.

Cơ hội và thách thức song hành là đặc điểm nổi bật của kinh tế hợp tác trong giai đoạn hiện nay. Thể chế mới mang lại cơ hội vàng, nhưng nếu không cải thiện nội lực, nâng cao năng lực quản trị và phát huy tiếng nói cộng đồng, HTX sẽ khó khai thác hết tiềm năng. Điều này đòi hỏi một tầm nhìn chính sách xuyên suốt, vừa hỗ trợ phát triển, vừa tăng cường khả năng chống chịu để kinh tế hợp tác thực sự trở thành trụ cột bền vững của nông thôn mới hiện đại.

Sự thay đổi thể chế sau sáp nhập Bộ và cải cách chính quyền 2 cấp đang mở ra một “khung mới” cho kinh tế hợp tác. Thiết nghĩ, nếu tất cả chúng ta cùng biết tận dụng tốt, tin chắc đây sẽ là cú hích quan trọng giúp HTX Việt Nam phát triển bền vững, vừa nâng cao thu nhập cho nông dân, vừa góp phần xây dựng nông thôn mới hiện đại, xanh và hạnh phúc. Tuy nhiên, để biến cơ hội thành hiện thực, cần một quá trình điều chỉnh đồng bộ: từ chính sách pháp luật, đào tạo nhân lực, đến cơ chế bảo đảm dân chủ ở cơ sở.

Hồng Minh