Từ thành công giảm nghèo đa chiều, Việt Nam đang chuyển sang giai đoạn giảm nghèo thích ứng, hướng tiếp cận mới giúp người dân chủ động vươn lên, thích nghi với biến đổi khí hậu và phát triển bền vững.
Bối cảnh mới và yêu cầu đổi mới tư duy giảm nghèo
Sau hơn ba thập kỷ kiên trì thực hiện các chương trình mục tiêu quốc gia, Việt Nam đã trở thành một trong những quốc gia giảm nghèo nhanh và bền vững nhất thế giới. Từ tỷ lệ hộ nghèo trên 58% đầu thập niên 1990, đến cuối năm 2024 con số này chỉ còn 1,93%, và dự kiến đến cuối năm 2025 còn khoảng 1%. Song trong bối cảnh biến đổi khí hậu, già hóa dân số, dịch bệnh và chuyển dịch kinh tế toàn cầu, công cuộc giảm nghèo bước sang giai đoạn mới, giai đoạn giảm nghèo thích ứng.
Tại Hội nghị toàn quốc tổng kết Chương trình mục tiêu quốc giá xây dựng nông thôn mới, Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững, Phong trào "Cả nước chung tay xây dựng nông thôn mới", Phong trào "Vì người nghèo - Không để ai bị bỏ lại phía sau" giai đoạn 2021-2025, Thủ tướng Phạm Minh Chính khẳng định: “Chúng ta phải thực hiện mục tiêu giảm nghèo đa chiều, bền vững, không để ai bị bỏ lại phía sau. Giảm nghèo là nhiệm vụ thường xuyên, lâu dài, gắn với phát triển kinh tế, xã hội, bảo đảm an sinh và công bằng xã hội.” Lời khẳng định cho thấy sự chuyển biến trong tư duy, từ giảm nghèo theo thu nhập sang giảm nghèo đa chiều và nay là giảm nghèo thích ứng, một hướng tiếp cận hiện đại, lấy con người làm trung tâm, giúp người dân chủ động thích nghi với rủi ro của khí hậu và thị trường.
Được biết, Chính phủ xác định ba định hướng trọng tâm trong giai đoạn 2026- 2030: (1) Tăng khả năng chống chịu của người dân và cộng đồng trước rủi ro thiên tai, biến động kinh tế và dịch bệnh. (2) Bảo đảm quyền tiếp cận công bằng các dịch vụ xã hội cơ bản, đặc biệt ở vùng sâu, vùng xa, vùng dân tộc thiểu số. (3) Thúc đẩy phát triển sinh kế bền vững gắn với kinh tế xanh và chuyển đổi số. Sự thay đổi này phù hợp với xu hướng toàn cầu, được các tổ chức quốc tế đánh giá là bước tiến chiến lược, phản ánh khả năng thích ứng chính sách của Việt Nam trong bối cảnh thách thức mới.
Tại Hội thảo về nông nghiệp thích ứng biến đổi khí hậu, tháng 8/2025 nhiều chuyên gia đưa ra ý kiến: “Giảm nghèo thích ứng là hướng đi tất yếu khi chúng ta phải đối mặt với các cú sốc khí hậu và kinh tế. Thay vì hỗ trợ ngắn hạn, Nhà nước đang hướng đến tạo nền tảng để người dân tự phục hồi và phát triển sinh kế một cách chủ động”.
Nguồn lực đầu tư và cơ chế tài chính cho giai đoạn mới
Theo Bộ Tài chính, trong giai đoạn 2026-2030, ngân sách Nhà nước dự kiến bố trí khoảng 360 000 tỷ đồng để triển khai đồng thời hai chương trình: Xây dựng nông thôn mới và Giảm nghèo bền vững. Đây là mức đầu tư lớn nhất từ trước đến nay, thể hiện quyết tâm của Chính phủ trong việc củng cố thành quả giảm nghèo và bảo đảm an sinh xã hội lâu dài.
Theo Bộ Tài chính, việc bố trí 360 000 tỷ đồng cho giai đoạn mới không chỉ là con số, mà là cam kết của Chính phủ về việc coi giảm nghèo là nền tảng của phát triển bền vững. Nguồn vốn này sẽ được phân bổ theo hướng ưu tiên cho các địa bàn khó khăn, bảo đảm công khai, minh bạch và hiệu quả.
Ba nhóm nhiệm vụ trọng tâm trong giai đoạn tới gồm: (1) Phát triển hạ tầng kinh tế, xã hội vùng nghèo: đầu tư giao thông, trường học, trạm y tế, hệ thống nước sạch và công trình phòng, chống thiên tai. (2) Giảm thiếu hụt dịch vụ xã hội cơ bản theo chuẩn nghèo mới: tập trung vào giáo dục nghề nghiệp, y tế cộng đồng, chuyển đổi số cho hộ nghèo. (3) Tăng cường quản lý, giám sát, truyền thông và đánh giá hiệu quả thực thi.
Cùng với ngân sách Nhà nước, Chính phủ khuyến khích huy động vốn xã hội hóa và hợp tác quốc tế. Nhiều địa phương đã chủ động gắn giảm nghèo với phát triển kinh tế nông nghiệp, khởi nghiệp nông thôn và du lịch cộng đồng. Tại Đà Nẵng, chương trình “doanh nghiệp đồng hành cùng hộ nghèo” đã giúp hơn 3.000 hộ có việc làm ổn định. Ở Tuyên Quang, các mô hình trồng dược liệu, cà phê đặc sản, du lịch cộng đồng mang lại thu nhập cao, góp phần giảm nghèo bền vững.
Tại Diễn đàn Quốc gia Phát triển kinh tế nông thôn bền vững năm 2024 nguyên Bộ trưởng Bộ NN&PTNT (trước đây) Lê Minh Hoan đã đưa ra quan điểm: “Muốn giảm nghèo bền vững, trước hết phải giúp người dân thay đổi tư duy, trao cho họ năng lực và niềm tin. Khi người dân làm chủ được sinh kế, họ sẽ không còn sợ nghèo quay trở lại”.
Bộ Tài chính cho biết, bắt đầu từ năm 2028, mức sống tối thiểu sẽ được công bố định kỳ hằng năm để làm cơ sở xác định chuẩn nghèo và điều chỉnh lương tối thiểu vùng. Cơ chế này nhằm bảo đảm chính sách giảm nghèo gắn với biến động giá cả và thu nhập thực tế, tránh tình trạng “thoát nghèo trên giấy tờ”. Đầu tư cho người nghèo, vùng nghèo cũng chính là đầu tư cho sự ổn định và phát triển lâu dài của đất nước. Chúng ta cần một hệ sinh thái chính sách giúp người dân tiếp cận nguồn lực một cách bình đẳng và hiệu quả.
Giảm nghèo thích ứng, gắn với phát triển xanh và kinh tế tuần hoàn
Giảm nghèo thích ứng không chỉ là bảo đảm sinh kế mà còn là tạo khả năng chống chịu bền vững cho cộng đồng trước biến đổi khí hậu. Trong bối cảnh Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của nước biển dâng và thiên tai cực đoan, việc lồng ghép các yếu tố khí hậu vào chính sách giảm nghèo trở thành yêu cầu cấp bách.
Theo Báo cáo Phát triển Con người Việt Nam 2024 của UNDP, Việt Nam là quốc gia đầu tiên ở châu Á chính thức tích hợp yếu tố “thích ứng khí hậu” vào tiêu chí đánh giá hộ nghèo. Báo cáo ghi nhận, nhờ sự kết hợp giữa chính sách an sinh, tín dụng ưu đãi và đầu tư hạ tầng, Việt Nam đã giảm mạnh tỷ lệ hộ nghèo tại vùng đồng bào dân tộc thiểu số từ 25% năm 2021 xuống còn 12,55% năm 2025.
Bà Ramla Khalidi, Trưởng Đại diện thường trú UNDP tại Việt Nam, đánh giá: “Việt Nam đã chứng minh rằng giảm nghèo không thể tách rời khỏi thích ứng khí hậu. Bằng việc đầu tư mạnh mẽ cho hạ tầng bền vững, nông nghiệp xanh và giáo dục khí hậu, Việt Nam đang đi đầu trong khu vực về phát triển bao trùm.”
Bên cạnh hỗ trợ tài chính, Chính phủ chú trọng đào tạo kỹ năng thích ứng cho người dân. Hàng nghìn lớp tập huấn “Nông dân với biến đổi khí hậu” do Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (trước đây) và nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường tổ chức đã giúp người dân hiểu rõ tác động của khí hậu đến sản xuất và cách ứng dụng kỹ thuật mới để giảm thiểu thiệt hại. Các chương trình bảo hiểm nông nghiệp, tín dụng xanh, và mô hình nông nghiệp tuần hoàn được triển khai rộng rãi, góp phần giảm rủi ro và tăng hiệu quả kinh tế.
Thành công trong giảm nghèo thời gian qua cho thấy sự đồng lòng của cả hệ thống chính trị. Nhưng chúng ta không được chủ quan, vì thiên tai, dịch bệnh và biến đổi khí hậu có thể khiến nhiều người tái nghèo. Cần kiên định mục tiêu giảm nghèo bền vững và toàn diện.
Thực tế đã minh chứng, nhiều địa phương đã triển khai mô hình sinh kế thích ứng. Tại Vĩnh Long, các dự án nuôi trồng thủy sản nước lợ, chuyển đổi từ trồng lúa sang nuôi tôm - trồng rừng ngập mặn, vừa giúp tăng thu nhập vừa cải thiện môi trường. Ở vùng Tây Bắc, các chương trình trồng rừng gỗ lớn kết hợp tín chỉ carbon mang lại lợi ích kép: “bảo vệ rừng và tăng nguồn thu cho hộ dân”.
Ngoài ra, Việt Nam đang hợp tác với WB, ADB và Quỹ Khí hậu Xanh để triển khai tín dụng xanh cho hộ nghèo và nông nghiệp khí hậu thông minh. Việc này không chỉ hỗ trợ sản xuất mà còn góp phần thực hiện cam kết giảm phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050 theo Thỏa thuận Paris.
Hướng tới một nền phát triển bao trùm và thích ứng
Công cuộc giảm nghèo vẫn đối mặt với nhiều trở ngại do biến đổi khí hậu và thiên tai ngày càng khốc liệt. Tại các tỉnh miền núi phía Bắc, những đợt mưa lũ lớn do bão Bualoi và Matmo đã gây thiệt hại nặng nề, khiến hàng chục nghìn hộ nghèo rơi vào cảnh tái nghèo. PGS.TS Nguyễn Đình Thọ, Phó Viện trưởng Viện Chiến lược Chính sách Nông nghiệp và Môi trường, nhận định rằng nhiệt độ đang tăng lên, bão ngày càng mạnh, lũ lụt xuất hiện thường xuyên hơn và gây ảnh hưởng nghiêm trọng không chỉ ở vùng đồng bằng mà cả vùng núi, trung du.
Theo thống kê của Cục Biến đổi khí hậu (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), giai đoạn 2010-2020, tổng thiệt hại do thiên tai ở khu vực miền núi phía Bắc lên tới hơn 16.000 tỷ đồng, tác động lớn đến chỉ tiêu tăng trưởng GRDP, làm chậm tiến độ xóa đói giảm nghèo và ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của địa phương.
Nhận thấy rủi ro ngày càng gia tăng từ thiên tai và dịch bệnh, Chính phủ đã chỉ đạo tích hợp yếu tố thiên tai, khí hậu vào tiêu chí đánh giá và bình xét hộ nghèo. Cách tiếp cận này được coi là phù hợp với bối cảnh mới, giúp chính sách giảm nghèo trở nên linh hoạt, thích ứng và nhân văn hơn.
Giai đoạn 2026- 2030 mở ra chương mới trong hành trình giảm nghèo của Việt Nam, từ “đa chiều” đến “thích ứng”. Đây không chỉ là sự thay đổi về khái niệm, mà là bước tiến trong tư duy phát triển. Giảm nghèo nay đồng nghĩa với nâng cao năng lực thích ứng, mở rộng cơ hội, củng cố nội lực của từng cá nhân, từng cộng đồng.
Giảm nghèo thích ứng là nâng cấp tư duy phát triển. Khi người dân có tri thức, có sức khỏe, có sinh kế bền vững, họ không chỉ thoát nghèo mà còn góp phần gìn giữ môi trường và tạo dựng tương lai cho thế hệ sau.
Giảm nghèo thích ứng là sợi dây nối giữa phát triển kinh tế với bảo vệ môi trường, giữa công bằng xã hội với tăng trưởng bền vững. Khi người dân được trao quyền và được trang bị năng lực thích ứng, Việt Nam sẽ tiến gần hơn tới mục tiêu “Không ai bị bỏ lại phía sau”.
Mạnh dạn chuyển đổi cây trồng, vật nuôi, cùng sự hỗ trợ của chính quyền địa phương, bản Nà Sài vươn lên trở thành điểm sáng phát triển kinh tế, nâng cao đời sống và giảm nghèo bền vững.
Ba mươi năm qua, Việt Nam đã trở thành điểm sáng toàn cầu trong công cuộc giảm nghèo, khi tỷ lệ hộ nghèo giảm từ hơn 58% xuống còn khoảng 1%. Thành quả ấy bắt nguồn từ sự lãnh đạo nhất quán, chính sách đúng đắn và đặc biệt là vai trò của tài chính bao trùm, động lực then chốt cho phát triển bền vững và không ai bị bỏ lại phía sau.
Từng trắng tay sau khi đầu tư tiền tỷ vào trồng lan đột biến, anh Lê Văn Hùng ở xã Hoằng Lộc (Thanh Hóa) đã không bỏ cuộc. Trở về từ Hàn Quốc, anh kiên trì khởi nghiệp lần nữa với mô hình nuôi cầy hương, loài động vật hoang dã đã được thuần hóa, mang lại hiệu quả kinh tế cao. Chỉ sau vài năm, anh đã sở hữu trang trại hơn 400 con, doanh thu hàng trăm triệu đồng mỗi năm, trở thành tấm gương điển hình trong phong trào làm giàu trên chính quê hương.
Từ một sinh viên ngành nông lâm trở về quê với hai bàn tay trắng, anh Hà Văn Đặng (sinh năm 1994, xã Điền Lư, Thanh Hóa) đã mạnh dạn vay vốn, khởi nghiệp bằng nghề nuôi gà Lạc Thủy. Vượt qua những thất bại, dịch bệnh và thiếu vốn ban đầu, sau hơn 10 năm, anh gây dựng được trang trại hơn 6.000 con gà, hơn 100 con lợn, mang lại thu nhập hàng trăm triệu đồng mỗi năm.
Con đuông dừa là một loài động vật thuộc họ vòi voi, sống chủ yếu trên cây dừa, cây cọ, anh Ma Văn Trọng - thôn Cò, xã Minh Thanh (Sơn Dương cũ), tỉnh Tuyên Quang đã nhân giống thành công và phát triển thành mô hình chăn nuôi mới cho hiệu quả kinh tế cao.
Từ mô hình nhỏ trong khu vườn gia đình, ông Lê Chí Dũng ở xã Điền Lư, tỉnh Thanh Hóa đã từng bước gây dựng nên hợp tác xã rau an toàn Điền Lý. Từ vài luống rau xanh mướt ngày nào, nay ông đã mở ra hướng đi mới cho nông nghiệp miền núi: sản xuất hàng hóa, ứng dụng công nghệ cao và bảo vệ môi trường.
