Miền Trung trước giông bão: Mô hình thích ứng và bài học từ thế giới

Dải đất miền Trung lại oằn mình trước bão số 10 (Bualoi), phơi bày vòng xoáy thương vong và đổ nát không chỉ ở “túi bão” quen thuộc mà cả những nơi hiếm gặp như Ninh Bình; từ đó bật lên yêu cầu cấp bách: chuyển từ “chạy bão” sang chủ động thích ứng bằng nhà chống bão, bản đồ rủi ro số, điện-nước dự phòng, bảo hiểm thiên tai và giáo dục cộng đồng, học từ những mô hình đã hiệu quả ở Philippines, Bangladesh, Nhật Bản.

Bài viết đặt vấn đề luật hóa tiêu chuẩn xây dựng vùng bão lũ và một chương trình quốc gia về nhà chống bão như lá chắn đầu tiên để giảm thiểu mất mát trong kỷ nguyên khí hậu cực đoan. 

Miền Trung trước vòng xoáy bão tố

Mỗi mùa mưa bão, miền Trung lại trở thành tâm điểm thời sự với những bản tin tang thương như mái tôn bay, nhà cửa sập, đường sá chia cắt, đồng ruộng chìm trong biển nước. Cơn bão số 10 (Bualoi) mới đây một lần nữa khoét sâu vào nỗi đau cố hữu ấy. Tại Ninh Bình – một tỉnh hiếm khi được xem là vùng tâm bão – gió giật và lốc xoáy đã khiến 9 người tử vong, 18 người bị thương, hàng trăm ngôi nhà bị tốc mái hoặc đổ sập.

Ở Quảng Trị, 17 ngư dân mất tích trên biển, lực lượng cứu hộ căng mình tìm kiếm. Reuters và AP cùng ghi nhận ít nhất 8–12 người chết, 17 người mất tích, hơn 28.500 người phải sơ tán, hàng trăm nghìn hộ mất điện.

Những con số ấy chỉ phản ánh một phần bức tranh tang thương. Bởi sau khi bão tan, để lại phía sau không chỉ là tài sản mất mát mà còn là sự bất an thường trực trong lòng người dân. Mỗi mái nhà sập xuống là một gia đình lao đao, mỗi sinh mạng mất đi là một nỗi đau khó bù đắp.

Điều đáng nói là bão ngày nay không còn “đến hẹn lại lên” theo quy luật cũ. Chúng di chuyển nhanh hơn, quỹ đạo bất thường hơn, mưa tập trung cực đoan hơn. Thậm chí, những nơi vốn ít chịu ảnh hưởng như Ninh Bình cũng có thể trở thành tâm bão. Rõ ràng, biến đổi khí hậu đang khiến thiên tai trở nên khó lường, cực đoan và tàn khốc hơn.

Trong bối cảnh đó, câu hỏi lớn được đặt ra: miền Trung phải làm gì để không mãi sống trong cảnh chạy bão, mà có thể thích ứng và sống chung an toàn với giông tố?

Mô hình thích ứng cần thiết cho miền Trung

Miền Trung – dải đất hẹp nằm giữa Trường Sơn và biển Đông – từ lâu đã được ví như “túi gió bão” của cả nước. Địa hình dốc, sông ngắn, lũ thường lên nhanh và rút chậm. Nhà cửa phần lớn vẫn lợp bằng tôn mỏng, gắn bằng đinh thưa, vốn rất dễ bị cuốn phăng. Thực tế, trong nhiều cơn bão, không ít trường hợp thương vong xảy ra chính vì tấm tôn bay vèo vèo như lưỡi dao. Điều này đặt ra yêu cầu cấp bách: phải thay đổi cách xây dựng, thay đổi vật liệu, để bảo đảm an toàn cho người dân.

Nhà chống bão - lá chắn đầu tiên. Muốn an cư, phải an toàn từ mái nhà. Miền Trung cần một chương trình quốc gia về nhà chống bão.

Ở cấp cộng đồng, mỗi xã, phường nên có ít nhất một công trình kiên cố đa chức năng – trường học, nhà văn hóa, trạm y tế - thiết kế như điểm tránh trú bão, có điện, nước dự phòng và khu sinh hoạt tập thể.

Ở cấp hộ gia đình, Nhà nước cần hỗ trợ thiết kế chuẩn, vật liệu phù hợp và tín dụng ưu đãi để người dân xây mới hoặc cải tạo nhà ở. Với chi phí tăng thêm không quá lớn (15–20% so với nhà thường), một căn nhà kiên cố có thể trụ vững trước gió cấp 12.

Đặc biệt, khuyến cáo người dân hạn chế, tiến tới không sử dụng mái tôn mỏng – nguyên nhân gây ra nhiều tai nạn chết người trong giông lốc. Thay vào đó, nên ưu tiên ngói xi măng sợi nhẹ hoặc ngói đất nung cải tiến – nặng, liên kết chặt, ít bị cuốn bay; Tấm fibro xi măng không amiăng, sử dụng sợi PVA hoặc cellulose, bền và an toàn hơn. Tấm lợp polycarbonate/composite cho công trình phụ, giếng trời, với khung thép chắc chắn. Mái bê tông cốt thép – giải pháp bền vững nhất, hầu như miễn nhiễm với gió bão.

Nếu vẫn phải dùng tôn, cần bắt vít chuyên dụng có gioăng chống bão, kết hợp khung thép hộp hoặc bê tông cốt thép, thay cho xà gỗ mỏng dễ gãy. Đây là những công nghệ đơn giản nhưng quyết định tính mạng khi bão đến.

Ngân hàng vật liệu chống bão - hỗ trợ kịp thời. Nhiều hộ nghèo ở miền Trung không kịp gia cố nhà cửa chỉ vì không có sẵn vật liệu. Do đó, mỗi xã cần có một “ngân hàng vật liệu”, dự trữ tôn dày, ngói xi măng, dây néo, cột chống. Khi bão đến, phát ngay cho hộ dân; sau bão, thu hồi phần còn sử dụng để tái chế. Giải pháp này vừa tiết kiệm, vừa giúp người dân ứng phó kịp thời.

Bản đồ số rủi ro – công nghệ cứu sinh một bản đồ số hóa rủi ro thiên tai sẽ giúp người dân biết trước nơi ngập sâu, tuyến đường bị chia cắt, điểm tránh trú gần nhất. Dữ liệu khí tượng – thủy văn – địa hình được tích hợp và cập nhật liên tục. Một số dự án thí điểm ở Quảng Nam, Bình Định đã cho kết quả khả quan. Đây sẽ là “tấm bản đồ sinh mạng” của người dân miền Trung trong tương lai.

Điện – nước dự phòng, sự sống sau bão. Sau bão, mất điện và thiếu nước sạch là nỗi ám ảnh quen thuộc. Vì vậy, cần xây dựng trạm năng lượng tái tạo cộng đồng, kết hợp điện mặt trời và gió để dự trữ đủ cho 2–3 ngày, cùng hệ thống lọc nước di động hoặc bồn chứa nước mưa. Mô hình này đã phát huy hiệu quả tại Bangladesh, chứng minh chi phí không quá cao so với lợi ích.

Chuyển đổi sinh kế - giảm bớt rủi ro. Ngư dân miền Trung đối mặt rủi ro lớn mỗi mùa bão. Cần triển khai bảo hiểm nghề cá bắt buộc, khuyến khích chuyển sang nuôi trồng thủy sản công nghệ cao, dịch vụ hậu cần nghề cá, chế biến hải sản. Trong nông nghiệp, thúc đẩy giống cây trồng chịu hạn, chịu ngập, mở rộng mô hình canh tác thông minh thích ứng khí hậu.

Giáo dục cộng đồng  - chìa khóa lâu dài. Mọi mô hình sẽ vô nghĩa nếu người dân không được trang bị kỹ năng. Cần đưa kỹ năng phòng tránh bão, sơ tán, sơ cứu vào trường học, tổ chức diễn tập định kỳ, phát triển ứng dụng di động và checklist thông minh cho từng hộ gia đình. Khi cộng đồng có thói quen phản ứng chuẩn xác, thiệt hại sẽ giảm đi rõ rệt.

Bài học kinh nghiệm từ thế giới

Không chỉ Việt Nam, nhiều quốc gia trên thế giới cũng từng chịu tang thương vì bão lũ. Nhưng nhờ những chiến lược thích ứng thông minh, họ đã giảm thiểu thiệt hại rõ rệt.

Philippines – hệ thống cảnh báo cộng đồng: Là “rốn bão” châu Á, Philippines mỗi năm hứng hàng chục cơn bão lớn. Nước này đã xây dựng mạng lưới cảnh báo đến tận thôn bản. Mỗi cộng đồng đều có người phụ trách thông tin, còi báo động, nhà tránh trú. Nhờ đó, số người chết trong các cơn bão gần đây giảm mạnh so với thập niên trước.

Bangladesh – nhà tránh trú và giáo dục cộng đồng: Từng có thời điểm hàng trăm nghìn người thiệt mạng vì bão, nhưng nay, Bangladesh đã giảm con số xuống chỉ vài chục nhờ hệ thống nhà tránh trú kiên cố và chương trình tuyên truyền cộng đồng. Trẻ em được dạy kỹ năng phòng tránh bão ngay từ trường học.

Nhật Bản – công nghệ và hạ tầng khổng lồ: Nhật Bản không chỉ nổi tiếng với hệ thống đê chắn sóng, hầm chống ngập khổng lồ, mà còn với luật hóa tiêu chuẩn xây dựng nhà ở. Mỗi ngôi nhà, tòa nhà cao tầng đều phải đảm bảo khả năng chống động đất, chống bão. Bên cạnh đó, hệ thống dự báo cực kỳ chính xác, cập nhật liên tục đến từng hộ dân qua điện thoại, TV, radio.

Cộng hòa Dominica và Cuba – huy động cộng đồng: Ở vùng Caribe, mỗi cơn bão có thể càn quét cả hòn đảo. Chính quyền kết hợp với cộng đồng tổ chức diễn tập sơ tán thường xuyên, biến phản ứng trước bão thành thói quen tự nhiên.

Những bài học ấy cho thấy thành công trong thích ứng thiên tai không chỉ nhờ tiền bạc, mà nhờ vào sự chuẩn bị hệ thống, sự đồng bộ giữa chính quyền – khoa học – cộng đồng.

Hướng đi cho Việt Nam trong kỷ nguyên khí hậu cực đoan

Miền Trung nói riêng và Việt Nam nói chung đang đứng trước lựa chọn: tiếp tục duy trì cách ứng phó “chữa cháy” hay bước sang giai đoạn thích ứng chủ động. Bão số 10 là một hồi chuông thúc giục phải thay đổi.

Thứ nhất, luật hóa tiêu chuẩn xây dựng vùng bão lũ. Mọi công trình mới ở miền Trung cần đảm bảo khả năng chống gió giật mạnh, tối thiểu cấp 12. Đây là nền tảng để giảm thiểu tốc mái, sập nhà – nguyên nhân chính gây thương vong.

Thứ hai, chương trình quốc gia về nhà chống bão. Nhà nước hỗ trợ thiết kế chuẩn, cung cấp vật liệu giá rẻ, cho vay tín dụng ưu đãi. Doanh nghiệp và cộng đồng cùng tham gia triển khai. Chỉ cần một thế hệ, diện mạo nhà ở miền Trung sẽ thay đổi.

Thứ ba, đầu tư hạ tầng và dữ liệu. Mở rộng mạng lưới quan trắc khí tượng, xây dựng trung tâm dữ liệu mở để các doanh nghiệp phát triển ứng dụng cảnh báo sớm. Tăng cường hợp tác quốc tế để học hỏi công nghệ dự báo tiên tiến.

Thứ tư, bảo hiểm thiên tai. Triển khai thí điểm ở những vùng rủi ro cao, giúp người dân có “lá chắn tài chính” sau thiên tai, tránh cảnh trắng tay.

Thứ năm, chiến lược xanh kết hợp chống chịu. Khôi phục rừng ngập mặn ven biển, trồng vành đai cây chắn sóng, phục hồi rừng đầu nguồn. Đây là biện pháp “một mũi tên trúng hai đích”: vừa giảm rủi ro thiên tai, vừa hấp thụ khí nhà kính.

Thứ sáu, giáo dục và truyền thông. Đưa kỹ năng phòng tránh thiên tai vào trường học, tổ chức diễn tập thường niên tại cộng đồng. Truyền thông cần nhấn mạnh tính “bình thường mới” của thiên tai, để người dân không chủ quan.

Tương lai miền Trung trong kỷ nguyên khí hậu cực đoan

Bão số 10 rồi sẽ đi qua, bầu trời sẽ lại trong xanh, nhưng những vết thương mà nó để lại trên dải đất miền Trung sẽ còn hằn sâu: những mái nhà đổ nát, những đồng lúa ngập mặn, những giọt nước mắt chưa kịp khô.

Trong kỷ nguyên khí hậu cực đoan, không quốc gia nào có thể “chiến thắng” thiên tai. Nhưng chúng ta hoàn toàn có thể giảm thiểu mất mát, bảo vệ sinh mạng và tạo dựng một cuộc sống an toàn hơn nếu biết chuẩn bị kỹ lưỡng, có chính sách đúng đắn và huy động được sức mạnh toàn xã hội.

Vai trò của Bộ Nông nghiệp và Môi trường trong cơn bão vừa qua cho thấy chỉ đạo kịp thời, dự báo sát sao có thể cứu hàng nghìn người. Nhưng để đi xa hơn, cần cả một chiến lược dài hơi, từ khung pháp lý đến hạ tầng, từ dữ liệu đến nhận thức.

Miền Trung – vùng đất kiên cường, “chưa mưa đã thấm, chưa nắng đã khô” – xứng đáng được trao những mô hình thông minh và bền vững để sống chung với giông tố. Bão số 10 không chỉ là một thảm họa, mà là một lời nhắn gửi mạnh mẽ đã đến lúc Việt Nam cần kiến tạo một chiến lược thích ứng toàn diện, để mỗi mái nhà, mỗi cánh đồng, mỗi dòng sông miền Trung đều đủ sức chống chọi với những cơn bão dữ của thời đại mới.