Ngập lụt sau mưa ở các thành phố lớn, câu chuyện không của riêng ai

Từ năm 2010 trở về đây, đặc biệt là ở 2 thành phố lớn là Thủ đô Hà Nội, cứ trời mưa lớn là những nẻo đường thủ đô đều bị ngập. Không chỉ có vậy, nhiều tỉnh thành ven viển, vùng cửa sông cũng bị ngập vì triều cường lên cao và câu chuyện không mưa mà cũng ngập vẫn diễn ra thường xuyên. Thiên tai ngày càng khắc nghiệt và hiện hữu, gây cản phát triển kinh tế -xã hội, ảnh hưởng rất lớn đến đời sống và sinh mạng của con người và tương lai của thế hệ con cháu chúng ta.

Ngập lụt ở thủ đô Hà Nội. Ảnh nguồn Internet

Trong số chúng ta, rất nhiều người vẫn đang thờ ơ và cho rằng đây là việc của ông trời và việc của các cấp, ban, ngành hay trách nhiệm của các nhà quản lý. Trách nhiệm ứng phó, thích ứng này không phải của riêng ai, của tất cả chúng ta. Chúng ta phải nhận thức được vấn đề khách quan và chủ quan. Cùng bàn về chủ đề ngập úng hiện nay, Hội Cấp thoát nước Việt Nam đã chỉ ra các nhóm yếu tố hay là nguyên nhân gây ngập úng đô thị như sau:

Nhóm yếu tố tự nhiên: (1) Biến đổi khí hậu (BĐKH), nước biển dâng (NBD) đã đang và vẫn tiếp tục diễn ra trên toàn cầu. Việt Nam là một trong sáu nước chịu ảnh hưởng nặng nề nhất với những diễn biến phức tạp, khó dự đoán. BĐKH dẫn tới các yếu tố ảnh hưởng tự nhiên: gia tăng nhiệt độ, nước biển dâng, tần suất bão, mưa, hạn hán,… Trong đó mưa, NBD là yếu tố ảnh hưởng lớn nhất đến ngập lụt đô thị; (2) Nhiều trận “mưa cực đoan” đã xảy ra với lượng mưa 100 -150 - 200mm/trận thậm chí đã có những đợt mưa 400-500mm xảy ra thường xuyên hơn không theo tần suất 1%, 2%, 5%, 10%,…(100 năm, 50 năm, 10 năm,…); (3) Về nước biển dâng: theo kịch bản BĐKH, NBD tại Việt Nam, nếu nước biển dâng 1m thì vùng ven biển Việt Nam được chia thành 7 vùng với mức ngập khác nhau vào cuối thế kỷ XXI; NBD cao nhất ở khu vực từ Cà Mau đến Kiên Giang khoảng từ 62 đến 82cm; thấp nhất Móng Cái đến Hòn Dấu từ 49-64cm. Trung bình khoảng từ 57 đến 73cm.

Nhóm yếu tố “nhân tạo”: (1) Hệ thống thoát nước mặt (mưa) của các đô thị đã xây dựng lâu qua nhiều thời kỳ, chắp vá thiếu đồng bộ không đảm bảo năng lực thoát nược với các điều kiện tự nhiên có thay đổi (số liệu tính toán hệ thống thoát nước với năng lực trận mưa 30-50-70mm - thực tế lượng mưa và mực NBD như dự báo đã nêu trên); (2) Bảo trì sửa chữa hệ thống thoát nước còn hạn chế vì chủ yếu được đầu tư từ ngân sách; (3) ý thức người dân trong việc bảo vệ hệ thống thoát nước; lấn chiếm, xả chất thải rắn các sông suối, kênh rạch, hồ trong đô thị làm giảm năng lực thoát nước; (4) Quy hoạch đô thị trong đó có nội dung về cao độ nền và thoát nước mặt được yêu cầu quy hoạch cao độ nền (xây dựng) làm cơ sở tổ chức hệ thống thoát nước đô thị và cảnh quan đô thị theo điều kiện tự nhiên (vùng miền) đối với phát triển không gian đô thị; Nội dung này thực tế trong tổ chức phát triển hạ tầng thoát nước đô thị còn hạn chế, không theo kịp phát triển đô thị; mặt phủ bê tông hóa (không thấm nước) gia tăng khi đô thị phát triển dẫn tới lượng nước mưa dẫn vào hệ thống thoát nước gia tăng (có thể tăng 20-30%) vượt năng lực của hệ thống thoát nước đô thị.

Ngập lụt tại Thành phố Hồ Chí Minh. Ảnh nguồn Internet

Ngoài nguyên nhân do yếu tố tự nhiên thì nguyên nhân do nhân tạo đang là thủ phạm gia tăng thêm bất ổn này. Một trong những nguyên nhân hiện hữu rõ nhất, đó là năng lực tiêu thoát nước của hệ thống thoát nước.

Hệ thống tiêu thoát nước các thành phố chủ yếu được xây dựng trên nền các đô thị cũ, trong khi đô thị hóa phát triển nhanh nên dẫn đến hạ tầng không đồng bộ. Các thành phố trong quá trình phát triển nhưng do trải qua nhiều giai đoạn khác nhau, tầm nhìn và vốn đầu tư khác nhau, nên đến nay hệ thống cơ sở hạ tầng nói chung và tiêu thoát nước nói riêng chưa đáp ứng yêu cầu tiêu thoát nước. Cùng với đó, các hệ thống tiêu thoát (cống tiêu, kênh tiêu...), nhất là ở khu nội thành, đã cũ lại hư hỏng, không hoặc chưa được duy tu, bảo dưỡng thường xuyên, vì vậy khi có mưa (dù là mưa vừa) cũng đã gây nên ngập úng nhiều khu vực của thành phố.

Nhiều đô thị đang triển khai đầu tư cải tạo, xây dựng mới hệ thống thoát nước nhưng tiến độ triển khai chậm, thiếu vốn, nhiều khu đô thị mới việc xây dựng hệ thống thoát nước thiếu đồng bộ, việc kết nối giữa hệ thống thoát nước mới và hệ thống thoát nước cũ còn nhiều bất cập, không liên thông mặt khác việc kết nối hệ thống thoát nước đô thị với hệ thống thủy lợi còn nhiều hạn chế.

Thiếu quy hoạch, tầm nhìn quy hoạch và quản lý phát triển đô thị còn hạn chế; quy hoạch không đồng bộ hoặc quy hoạch còn chủ quan, thiếu liên kết vùng; công tác dự báo chưa lường hết được biến đổi khí hậu nên thông số thiết kế theo quy hoạch đã không còn phù hợp với tình hình thực tế khiến một số tuyến thoát nước dù mới được đầu tư cũng trở nên quá tải…

Đô thị hóa là xu hướng tất yêu để phát triển, nhưng cơ sở hạ tầng phải đồng bộ. Ảnh nguồn Internet

Đô thị hóa thiếu kiểm soát, phát triển đô thị và phát triển cơ sở hạ tầng không đồng bộ đang là những nguyên nhân trực tiếp hoặc gián tiếp của tình trạng ngập lụt đô thị. Việc xây dựng đô thị với mật độ cao tại vùng ven đô, vốn trước kia sử dụng cho mục đích nông nghiệp hoặc là những vùng thấp trũng chứa nước có chức năng điều hòa nước tự nhiên, là nguyên nhân dẫn tới ngập lụt. Trong đô thị diện tích hồ, ao và kênh, rạch bị san lấp tăng lên khiến cho khả năng chứa nước tại chỗ của khu vực này giảm xuống. Quá trình đô thị hóa với nhu cầu xây dựng tăng cao đã và đang dẫn tới các kênh, rạch, các hồ, ao trong đô thị cũng bị mất dần.

Việc gia tăng diện tích bề mặt bị bê tông hóa tại các khu vực đô thị không chỉ làm gia tăng lượng nước mưa chảy trên bề mặt vì không thể thấm xuống lòng đất, làm giảm lượng nước ngầm mà còn tạo ra hiệu ứng đảo nhiệt. Bên cạnh đó, việc khai thác nước ngầm quá mức kết hợp với việc xây dựng quá nhiều nhà cao tầng là một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng sụt lún nền đất; việc nâng cao nền, xây đê, đường, cầu làm cản trở dòng chảy,… cũng có thể làm trầm trọng thêm tình trạng ngập úng.

Đô thị vinhomes Tây Mỗ thường bị cô lập sau những trận mưa lớn. Ảnh nguồn Internet

Tại khu Đô thị vinhomes smart city, Tây Mỗ, Nam Từ Liêm cũng vậy, tốc độ đô thị hóa khu vực này đang diễn ra rất nhanh, kéo theo rất nhiều hệ lụy về đường xá đi lại bất cập, hệ thống thoát nước chưa đồng bộ, cứ mưa to một trận lại bị ngập hết các nẻo đường, cô lập cả khu đô thị.

Cần có trách nhiệm của cơ quan quản lý và chung tay của cả cộng đồng

Khảo sát thực tế và căn cứ vào thực tiễn phát triển của đô thị hóa hiện nay tại các thành phố lớn thì việc đồng bộ hóa các giải pháp hệ thống thoát nước chắc chắn không thể giải quyết ngày một ngày hai mà cần có thời gian, lộ trình thực hiện và thể chế hóa với sự vào cuộc của cấp chính quyền, các thành phần kinh tế và cộng đồng dân cư.

Nâng cao chất lượng tổ chức lập quy hoạch đô thị, trong đó nội dung cao độ nền và thoát nước cần phải được đặc biệt ưu tiên, chú trọng bao gồm cả việc thực hiện quy hoạch chuyên ngành cao độ nền và thoát nước mặt;

Tổ chức thực hiện sau khi quy hoạch đã được phê duyệt cần xây dựng kế hoạch tổ chức, quản lý thực hiện quy hoạch đồng bộ hệ thống khung hạ tầng kỹ thuật trong đó có hạ tầng cao độ nền và thoát nước của đô thị cũng như quản lý, kiểm tra giám sát việc tổ chức thực hiện các dự án trong khu vực đô thị theo các giai đoạn quy hoạch phù hợp cao độ nền (xây dựng) và khung hạ tầng thoát nước của đô thị được phê duyệt;

Quyết tâm của chính quyền trong việc tổ chức quản lý thực hiện, bố trí nguồn lực đầu tư xây dựng, quản lý cao độ nền (xây dựng) cũng như hệ hệ thống thoát nước trong đó chú trọng theo các nhóm nguyên nhân đã được tổng hợp nêu trên và cần nguồn vốn rất lớn. Vì vậy, việc cải thiện cơ chế để thu hút nguồn lực đầu tư hệ thống thoát nước với chính sách cụ thể thuận tiện và có lợi cho các thành phần kinh tế tham gia đầu tư cần được chú trọng;

Nâng cao năng lực quản lý đối với cán bộ quản lý đô thị các cấp trong đó có quản lý hạ tầng cao độ nền và thoát nước mặt đô thị. và một điều không thể thiếu là tuyên truyền, nâng cao nhận thức, trách nhiệm các tổ chức xã hội và cộng đồng người dân tham gia giám sát, góp ý, bảo vệ,… thực hiện quy hoạch quy hoạch đô thị nói chung cũng như quy hoạch cao độ nền và hệ thống thoát nước đô thị nói riêng;

Cuối cùng, để thực hiện “phòng chống ngập úng đô thị thích ứng với biến đổi khí hậu, nước biển dâng” vấn đề quản lý thoát nước đô thị cần được pháp lý hóa trong Luật Cấp Thoát nước đang được Cục Hạ tầng kỹ thuật - Bộ Xây dựng chủ trì xây dựng dự thảo Luật theo kế hoạch sẽ ban hành năm 2025.

Tại Hội thảo “Đề xuất chủ trương đầu tư chống úng ngập cục bộ hệ thống thoát nước Hà Nội” vào chiều ngày 22/2/2024, báo cáo của Trung tâm Quản lý Hạ tầng Kỹ thuật TP. Hà Nội đã thông tin, qua rà soát công tác đầu tư hạ tầng thoát nước theo Quy hoạch 725 và căn cứ kế hoạch 312/KH-UBND ngày 28/12/2021, ngoài lưu vực Tô Lịch đã được đầu tư hoàn thiện cơ bản đáp ứng trận mưa thiết kế, các lưu vực khác đã và đang có kế hoạch đầu tư giai đoạn tiếp theo để hoàn thiện HTKT theo quy hoạch.

Ông Nguyễn Đức Hưng, Giám đốc Trung tâm Quản lý Quản lý Hạ tầng Kỹ thuật TP. Hà Nội cho biết: Qua kiểm tra rà soát, trong 30 điểm úng ngập còn tồn tại, được theo dõi trong kế hoạch phòng chống úng ngập hàng năm, hiện đã có 22/30 vị trí đã và đang có dự án triển khai giải quyết. Song, vẫn còn 08/30 điểm úng ngập cục bộ chưa có dự án đầu tư xây dựng để giải thiểu ngập úng khi mưa lớn xảy ra như: Phố Tông Đản, phố Đinh Tiên Hoàng, 155 Phùng Hưng, Quan Nhân, Cự Lộc, Nguyễn Trãi, Đường 23B (đoạn qua thôn Cổ Điển), Đại lộ Thăng Long (ngã ba lê Trọng Tấn). Vì vậy, việc nghiên cứu đề xuất Dự án đầu tư xây dựng chống úng ngập cục bộ cho các khu vực trên là phù hợp và cần thiết.

Kinh nghiệm một số nước châu Á xây dựng hệ thống thoát nước, chống ngập lụt

Để bảo vệ thành phố chống chọi lại thiên tai bão lũ, Nhật Bản đã cho xây dựng một hệ thống cống dẫn nước khổng lồ nằm bên dưới mặt đất ngay gần thủ đô. Theo Web Japan, hệ thống thoát nước G-Cans được xây dựng sâu 50m dưới lòng đất, dưới một sân bóng đá và công viên ở tỉnh Saitama, thuộc vùng ngoại ô Tokyo, Nhật Bản.

Hệ thống thoát nước G-Cans được xây dựng sâu 50m dưới lòng đất tại Nhật Bản. Ảnh nguồn Internet

Dự án bắt đầu từ năm 1992, đi vào hoạt động từ năm 2006 và chính thức hoàn tất mọi thứ vào năm 2009, mất tổng cộng 17 năm để hoàn thành. Toàn bộ công trình được chia ra thực hiện bởi sáu công ty xây dựng Nhật Bản và tổng chi phí lên đến 3 tỷ USD (khoảng 62.400 tỷ VNĐ).

Ống dẫn nước xuống các giếng đứng khổng lồ tại Nhật Bản. Ảnh nguồn Internet

Theo mô tả, hệ thống cống ngầm gồm 5 giếng đứng bê tông lớn, cao 65m, đường kính 32m và được nối với nhau bằng hệ thống đường hầm dài 6,3km. Ở cuối hệ thống, nước sẽ được trữ trong một bể kiểm soát áp lực khổng lồ mang tên Ngôi Đền (The Temple), có chức năng giảm áp lực của nước chảy đồng thời kiểm soát dòng nước trong trường hợp một máy bơm nào đó trong hệ thống bị vỡ. Bể nước tối quan trọng này được nâng đỡ bởi 59 cột bê tông cốt thép, kết nối với 78 máy bơm công suất 10MW, có thể bơm tới 200 tấn nước ra sông Edogawa mỗi giây.

Học tập kinh nghiệm của Nhật Bản, vào năm 2019, Chính phủ Thái Lan đã triển khai kế hoạch xây dựng các hồ nước ngầm dưới lòng đất nhằm giải cứu những vùng trũng khi vào mùa mưa.

Theo kế hoạch, các giếng bê tông khổng lồ được xây ngầm dưới lòng đất để trữ nước vào thời điểm mưa lớn. Các giếng này cũng được kết nối với hệ thống ống dẫn nước và cống để chứa nước lụt.

5 "ngân hàng nước” với tổng dung tích lên đến 27.030m3 được hoàn thành đã giảm đáng kể tình trạng ngập úng tại những khu vực như: Asok-Din Daeng, thuộc quận Mueang Nakhon Ratchasima của tỉnh Nakhon Ratchasima, Thủ đô Bangkok.

Singapore cũng là một trong những quốc gia có hệ thống thoát nước tiên tiến bậc nhất thế giới. Không chỉ mới bây giờ, Chính phủ nước này đã tiến hành các dự án chống lụt từ nhiều năm về trước. Tính từ năm 1973, quốc đảo này đã chi khoảng 2 tỷ USD để xây dựng hệ thống kênh và cống thoát nước.

Hồ và đập chắn nước Marina tại Singapore. Ảnh nguồn Internet

Cho đến nay, Chính phủ Singapore không ngừng đầu tư để cải thiện hệ thống thoát nước cũng như xây dựng cơ sở hạ tầng chống lũ lụt, gồm đê biển, cửa ngăn thủy triều hay kè bảo vệ hạn chế xói mòn.

Nước này cũng sáng lập quỹ bảo vệ lũ lụt và ven biển trị giá 3,66 tỷ USD vào năm 2020.

Hiện tại, với hệ thống kênh đào dày đặc gồm 40 con kênh và rãnh thoát nước với tổng chiều dài 1.000km cũng như mạng lưới cống rãnh dài 8.000km, hòn đảo Đông Nam Á này đã tránh được tình trạng ngập lụt do triều cường và mưa lớn trong nhiều năm.

Malaysia cũng quan tâm đến việc xây dựng và củng cố hệ thống thoát lũ, giảm tình trạng ngập lụt đô thị. Trong đó, chính quyền nước này đã phát triển thành công đường hầm 2 trong 1, vừa thoát nước lũ, vừa phục vụ giao thông.

Đi vào hoạt động từ năm 2007, smart là đường hầm bộ kết hợp với thoát lũ đầu tiên trên thế giới với tổng chi phí xây dựng 700 triệu USD. Đây là đường hầm giao thông dài thứ 2 châu Á và thứ nhất Đông Nam Á, với tổng chiều dài 9,7km, cao 13,2m và có thể đáp ứng lưu lượng 30.000 xe/ngày với tốc độ tối thiểu 60km/h. Smart sẽ hoạt động theo 3 chế độ dựa trên lưu lượng nước và trạng thái hoạt động của đường hầm xa lộ.

Nếu mưa ít hoặc không mưa, đoạn xa lộ sẽ mở cửa cho phương tiện lưu thông. Khi lượng mưa ở mức trung bình, hệ thống kích hoạt để dẫn nước mưa vào đường hầm phụ nằm dưới đường xa lộ, đoạn xa lộ vẫn mở cửa cho phương tiện di chuyển. Trong trường hợp bão lũ, các cổng hầm mở để nước mưa tràn vào và thoát ra các hồ chứa nước.

Ngập nước đô thị sau mưa dưới tác động của nhiều nguyên nhân, đặc biệt tác động bất thường của biến đổi khí hậu đang là vấn đề nan giải hiện nay. Giải quyết ngập úng cần có phải có những giải pháp đồng bộ, có lộ trình đòi hỏi sự quyết tâm chính trị của chính quyền các cấp, của các Bộ, ngành Trung ương và vào cuộc của các tầng lớp nhân dân. Người dân các khu đô thị lớn khẩn thiết và mong chờ giải pháp từ các cấp ban ngành.

Thành Nam