Thị trường carbon được tạo ra bởi các chính sách về khí hậu hoặc mục tiêu khí hậu của một hay nhiều quốc gia/tổ chức bằng hoạt động giao dịch hạn ngạch phát thải khí nhà kính hoặc tín chỉ carbon (chuyển quyền phát thải). Một cách khác dễ hiểu hơn, đây là một loại hình thị trường mà loại hàng hóa này được trao đổi, mua bán thông qua lượng khí nhà kính được giảm (phát thải hoặc hấp thụ) trong quá trình hoạt động giữa bên mua và bên bán.
Tổng quan về thị trường carbon thế giới
Thị trường carbon bao gồm thị trường carbon bắt buộc (compliance market) và thị trường carbon tự nguyện (voluntary market). Thị trường carbon bắt buộc là thị trường mà quốc gia, tổ chức hoặc doanh nghiệp theo luật sẽ phải kiểm kê và giảm lượng phát thải khí nhà kính (KNK) và có quyền tham gia các hoạt động trao đổi, buôn bán, chuyển giao hạn ngạch phát thải KNK cũng như tín chỉ carbon. Việc giảm phát thải sẽ phải tuân thủ theo các quy định bắt buộc của quốc gia, khu vực hoặc quốc tế. Ngược lại, thị trường carbon tự nguyện hình thành trên nhu cầu tiêu dùng khác nhau của các công ty, tổ chức nằm ngoài quy định giảm phát thải của nhà nước, nó cho phép các công ty và cá nhân muốn bù đắp trực tiếp lượng phát thải KNK của họ mà không cần ràng buộc pháp lý giữa các quốc gia. Các dự án tín chỉ carbon được phát triển và đăng ký theo các tiêu chuẩn carbon tự nguyện/độc lập như Tiêu chuẩn carbon được thẩm định (Verifed Carbon Standard - VCS) hay Tiêu chuẩn vàng (Gold Standard - GS) (đây là 2 tiêu chuẩn carbon tự nguyện lớn nhất cả về số lượng dự án và lượng tín chỉ được phát hành) và các tiêu chuẩn carbon tự nguyện khác.
Cùng với sự chuyển dịch của thị trường carbon quốc tế, các thị trường carbon nội địa và liên kết cũng dần được hình thành dựa trên các chính sách và mục tiêu khí hậu của một hay nhiều quốc gia, vùng lãnh thổ. Các thị trường carbon này thường là các thị trường carbon bắt buộc, được tạo thành dựa trên cơ sở hệ thống giao dịch phát thải (ETS), có hoặc không bao gồm cơ chế tín chỉ, bù trừ carbon. Ngày càng có nhiều ETS được phát triển sau sự ra đời của EU-ETS. Trên thế giới hiện có tổng cộng 36 ETS đang vận hành với tỷ lệ phát thải KNK được kiểm soát đạt hơn 17,64% (tương đương 8.91 GtCO2e phát thải), cao hơn gấp ba lần tính từ thời điểm EU-ETS đi vào hoạt động.
Trong khi một số thị trường carbon bắt buộc cho phép sự tham gia với một tỷ lệ nhất định các tín chỉ từ các cơ chế tín chỉ carbon hợp lệ theo quy định thì thị trường carbon tự nguyện có thể sử dụng để giao dịch tín chỉ của tất cả các cơ chế tín chỉ carbon hiện nay, tùy thuộc vào trách nhiệm và yêu cầu giảm phát thải của người mua.
Thị trường carbon - Chìa khóa thực hiện mục tiêu Net zero
Khi tham gia thị trường carbon, các bên liên quan đều thu về các lợi ích. Thị trường carbon với các quy định rõ ràng, cụ thể, công bằng, minh bạch, hoạt động trên cơ chế định giá carbon và nguyên tắc “Thuận mua - vừa bán”, “Người gây ô nhiễm phải trả tiền” sẽ giúp các khu vực, quốc gia sớm thực hiện được mục tiêu Net zero.
Các quốc gia, chính phủ đạt được lợi ích giảm phát thải, tái cấu trúc nền kinh tế và sớm đạt được mục tiêu trung hòa carbon và hơn nữa là Net zero. Các doanh nghiệp bán hạn ngạch, hay tín chỉ sẽ thu được một khoản lợi nhuận, từ đó, tái cấu trúc thêm cho doanh nghiệp và tiếp tục nỗ lực giảm phát thải. Bên mua sẽ có lợi để đảm bảo chấp hành đúng các quy định của khu vực, quốc gia về phân bổ hạn ngạch và thuận lợi trong quá trình tham gia xuất khẩu hàng hóa vào các thị trường như EU, Mỹ,…
Tại Việt Nam, các hoạt động tham gia thị trường carbon quốc tế cũng đã được nhiều bên liên quan thực hiện thông qua các dự án thuộc Cơ chế phát triển sạch (CDM) từ những năm 2005 và sau này là các dự án được triển khai theo các cơ chế GS, VC,... Tính đến cuối năm 2022, đã có tổng cộng 29,4 triệu tín chỉ carbon từ cơ chế CDM, khoảng 10 triệu tín chỉ carbon hình thành từ cơ chế GS, VCS,… Để thực hiện hiệu quả và huy động các nguồn lực tham gia thị trường carbon, Luật BVMT sửa đổi năm 2020 đã được thông qua, theo đó, lần đầu tiên đưa ra quy định về việc tổ chức và phát triển thị trường carbon trong nước (Điều 139). Theo quy định, Bộ TN&MT được giao thiết lập tổng hạn ngạch phát thải KNK (ETS) của Việt Nam và xác định phương pháp phân bổ hạn ngạch cũng như các cơ chế tín chỉ để trao đổi bù trừ carbon. Trong đó, những hành lang pháp lý về thị trường này đã được thể hiện trong Nghị định số 06/2022/NĐ-CP về giảm nhẹ phát thải KNK và bảo vệ tầng ô-dôn, nổi bật là quy định chi tiết Điều 91 (giảm phát thải KNK) và Điều 139 (hình thành, phát triển thị trường carbon) của Luật BVMT năm 2020. Với các văn bản quy phạm đã được ban hành, đặc biệt là Nghị định 06/NĐ-CP, có thể thấy thị trường carbon trong nước đã có khung quy định cơ bản ban đầu.
Một trong những yếu tố quan trọng trong việc thiết kế thị trường carbon trong nước là việc phân bổ hạn ngạch. Theo khoản 2 Điều 2 Nghị định số 06/2022/NĐ-CP, phương pháp phân bổ hạn ngạch được áp dụng cho thị trường carbon trong nước sẽ dựa trên “định mức phát thải KNK (KNK) trên đơn vị sản phẩm”. Các hạn ngạch phát thải sẽ được phân bổ giảm dần theo thời gian (căn cứ trên tổng hạn ngạch cho từng cơ sở, doanh nghiệp để đảm bảo các cam kết về giảm phát thải Net zero của quốc gia được thực hiện theo lộ trình.
Khi tham gia thị trường carbon, về lâu dài các cơ sở, doanh nghiệp phát thải sẽ phải sử dụng các nghiên cứu, áp dụng các giải pháp công nghệ để giảm phát thải từ nguồn lực nội bộ (tiết kiệm năng lượng, thay đổi công nghệ, chuyển đổi sang năng lượng tái tạo hoặc nâng cấp công nghệ sản xuất sạch hơn,…) hay là nghiên cứu những phương án lưu trữ, hấp thụ carbon (trồng cây,…). Việc lựa chọn các biện pháp giảm phát thải, bù trừ phát thải sẽ dựa trên phân tích chi phí lợi ích của các biện pháp và chiến lược của từng doanh nghiệp. Tuy nhiên, bên cạnh những mối lo, thách thức việc tham gia vào thị trường carbon cũng mang lại nhiều lợi ích cho địa phương, doanh nghiệp. Cụ thể hơn, các cơ sở, doanh nghiệp vừa có khả năng tạo ra nguồn doanh thu bổ sung từ việc giao dịch hạn ngạch hay tín chỉ carbon, vừa nâng cao hình ảnh và tăng tính cạnh tranh khi tham gia vào các thị trường carbon, qua đó, đóng góp vào mục tiêu giảm nhẹ phát thải KNK quốc gia và toàn cầu, góp phần vào thực hiện cam kết mục tiêu Net zero của quốc gia vào năm 2050.
Giải pháp phát triển thị trường carbon tại Việt Nam
Quá trình xây dựng, phát triển thị trường carbon định hướng theo phân bổ hạn ngạch phát thải KNK (ETS) cần phải có các công cụ và hạ tầng kỹ thuật rõ ràng, minh bạch trong hoạt động kiểm kê KNK cho các lĩnh vực và các cơ sở, doanh nghiệp. Việc xác định hạn ngạch phát thải KNK phụ thuộc vào Tổng hạn ngạch quốc gia; kết quả kiểm kê KNK của cơ sở và tình hình thực hiện giảm nhẹ phát thải KNK. Trong đó, điều quan trọng là việc thực hiện nghiên cứu và đưa ra định mức phát thải KNK trên từng đơn vị sản phẩm (có lộ trình giảm theo từng giai đoạn) cho các cơ sở có trách nhiệm thực hiện kiểm kê KNK.
Thị trường carbon tại Việt Nam phải được xây dựng theo hướng tích hợp, hội nhập và liên thông tới các thị trường carbon toàn cầu. Việc liên thông tới các hệ thống giao dịch này (bao gồm thị trường carbon bắt buộc và thị trường carbon tự nguyện) sẽ giúp quản lý tốt hơn về các mục tiêu giảm phát thải của các quốc gia, doanh nghiệp và minh bạch trong quá trình chuyển nhượng, trao đổi, bù trừ hạn ngạch phát thải, tín chỉ carbon giữa các quốc gia, khu vực và các tổ chức, doanh nghiệp.
Các tín chỉ carbon khi được trao đổi, bù trừ trên thị trường carbon phải đáp ứng được các tiêu chí của quốc gia và phải đảm bảo bằng hoặc cao hơn so với các tiêu chí, phương pháp luận của các hệ thống chứng nhận tiêu chuẩn carbon uy tín trên thế giới (GS, VCS,…). Tạo điều kiện cho các tổ chức, cá nhân, cơ sở, doanh nghiệp tham gia, đầu tư vào các dự án giảm phát thải, tạo tín chỉ carbon theo các quy định, tiêu chí của quốc gia hoặc các hệ thống tiêu chuẩn carbon trên thế giới.
Sàn giao dịch tín chỉ carbon cần được vận hành khớp lệnh và trả kết quả giao dịch theo thời gian thực và phải hỗ trợ kết nối, liên thông tới các sàn và hệ thống giao dịch carbon trên thế giới. Các nguồn thu tài chính cho quốc gia từ thị trường carbon để tái cấu trúc nền kinh tế theo hướng tăng trưởng xanh, tuần hoàn và phát triển bền vững.
Việc sớm xây dựng và đi vào vận hành thị trường carbon sẽ giúp tăng cơ hội đàm phán; giảm thuế carbon phải nộp khi xuất khẩu hàng hóa sang các thị trường, qua đó giữ lại được nguồn tài chính để phát triển, đầu tư vào các dự án xanh, phát triển bền vững, giảm phát thải trong nước.
TS. NGUYỄN LINH NGỌC
Chủ tịch Hội Nước sạch và Môi trường Việt Nam
Nguồn: Tạp chí Tài nguyên và Môi trường số 20 (Kỳ 2 tháng 10) năm 2022
Hai cơn bão số 10 và 11 đi qua, để lại những vết thương nặng nề cho miền núi phía Bắc và miền Trung. Nhưng trên mảnh đất ngập bùn, người dân vẫn kiên cường dựng lại mái nhà, khơi lại nguồn sống. Từ sự chỉ đạo sát sao của Bộ Nông nghiệp và Môi trường đến sức mạnh đoàn kết của nhân dân, cả nước lại một lần nữa chứng minh: thiên tai có thể quật ngã đất, nhưng không thể quật ngã lòng người Việt Nam.
Trung tâm Khuyến nông Quốc gia (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) vừa ra mắt bộ tài liệu 'Các biện pháp kỹ thuật để thích ứng, giảm thiểu thiệt hại do các loại hình thiên tai đối với sản xuất nông nghiệp'.
Gen Xanh không chỉ là cuộc thi đơn thuần mà còn là có ý nghĩa quan trọng nhằm xây dựng thế hệ trẻ Việt Nam tiên phong trong phòng chống thiên tai và biến đổi khí hậu.
Trong Kỳ 4, chúng ta đã phân tích vai trò của hợp tác quốc tế và tài chính khí hậu, chiếc “đòn bẩy” giúp Việt Nam tiếp cận công nghệ hiện đại, nguồn vốn xanh và tham gia thị trường tín chỉ carbon toàn cầu. Tuy nhiên, dù chính sách có rõ ràng và quốc tế có đồng hành, mọi cam kết sẽ chỉ là con chữ nếu không có những người trực tiếp thực hiện. Và những người đó chính là cộng đồng và doanh nghiệp, những chủ thể ở tuyến đầu biến mục tiêu giảm phát thải mê-tan thành hành động cụ thể.
Sau ba kỳ đầu tiên, chúng ta đã lần lượt phân tích bức tranh toàn cầu và cam kết của Việt Nam, các giải pháp trong nông nghiệp - chất thải và mặt trận then chốt năng lượng. Tuy nhiên, để biến những cam kết này thành hiện thực, Việt Nam không thể chỉ dựa vào nguồn lực trong nước. Hợp tác quốc tế và huy động tài chính khí hậu sẽ là chìa khóa mở ra cánh cửa thực thi, giúp Việt Nam vượt qua rào cản công nghệ, tài chính và quản lý.
Trong Bài 2, Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường đã đi sâu vào tiềm năng và giải pháp giảm phát thải mê-tan trong nông nghiệp và quản lý chất thải - 02 lĩnh vực chiếm hơn 70% tổng phát thải quốc gia. Nhưng để hiện thực hóa cam kết giảm ít nhất 30% lượng phát thải vào năm 2030, Việt Nam không thể bỏ qua một “mặt trận” khác: năng lượng, đặc biệt là khai thác than và dầu khí. Đây là khu vực tiềm ẩn nguy cơ phát thải cao, nhưng cũng chính là nơi có thể giảm mạnh nếu tận dụng tốt công nghệ và chính sách.
