Trên độ cao hơn 1.300 mét, nơi tầng mây trắng quẩn quanh suốt bốn mùa, rừng chè Shan Tuyết Suối Giàng vẫn lặng lẽ sinh trưởng qua nhiều thế kỷ như một lớp ký ức sống của vùng cao. Khi khoa học hiện đại tiếp cận sâu hơn, những giá trị tiềm ẩn của di sản này dần được làm sáng tỏ: Đó không chỉ là cây chè, không chỉ là thức uống, mà là nguồn gen đặc hữu, là tri thức bản địa, là một tài sản văn hóa sinh thái mang tầm quốc gia. Bài tham luận của Bác sĩ Nguyễn Công Hân, người sáng lập Dragon Tea Suối Giàng, đã mở ra góc nhìn đầy thuyết phục về giá trị khoa học và tương lai phát triển của loại trà đặc hữu này.
Di sản trong mạch văn hóa tự nhiên của Suối Giàng
Suối Giàng từ lâu gắn với truyền thuyết của cộng đồng Mông, nơi thiên nhiên và con người chia sẻ nhịp sống theo mùa. Rừng chè cổ thụ được người Pháp ghi nhận trong bản đồ L’Indochine Française năm 1909, trở thành một trong những bằng chứng đầu tiên về giá trị thổ nhưỡng – sinh học độc đáo của vùng cao này. Hơn một thế kỷ sau, các đoàn nghiên cứu từ Nga, Nhật Bản, châu Âu tiếp tục xác nhận đây là quần thể chè cổ thụ hiếm hoi còn duy trì sinh trưởng tự nhiên.
Trong văn hóa Việt Nam, trà giữ một vị trí đặc biệt. Từ chén trà đón khách, ấm trà giữa sân đình đến những cuộc chuyện trò hàng xóm, trà luôn hiện diện như một cầu nối của đời sống nông nghiệp. Khi biến động xã hội diễn ra, trà trở thành nguồn nước sạch, thậm chí là phương tiện giữ tỉnh táo và phòng bệnh trong thời chiến. Giữa dòng chảy ấy, Shan Tuyết Suối Giàng mang một vị thế riêng: sự hòa hợp giữa tự nhiên, văn hóa và tri thức bản địa.
Căn cước tự nhiên của một giống trà đặc hữu
Chè Shan Tuyết Suối Giàng thuộc nhóm Camellia sinensis var. Assamica lá to, sinh trưởng ở độ cao trên 1.300 mét, nơi nhiệt độ thấp, sương dày và ánh sáng biến thiên liên tục. Những điều kiện khắc nghiệt của khí hậu, thời tiết đã tạo nên tốc độ lớn chậm, lá dày phủ lông trắng, thân rêu phong và khả năng tích lũy nội chất mạnh, điều mà ít giống chè khác sở hữu.
Từ năm 1976, Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô ghi nhận Suối Giàng như một “mỏ vàng sinh học”. Phân tích khoan thân gần đây cho thấy nhiều cây đã đạt 200–300 năm tuổi, trong khi những cây đường kính lớn nhất được ước tính hàng nghìn năm tuổi. Đây là minh chứng cho sự ổn định tiến hóa dài lâu.
Bên trong mỗi búp chè là hệ nội chất giàu Polyphenol, Catechin và L-theanine,… các hợp chất liên quan trực tiếp đến khả năng chống oxy hóa, bảo vệ tế bào, hỗ trợ hệ thần kinh. Quan sát thực tiễn tại cộng đồng địa phương càng củng cố giá trị này.
Theo Bác sĩ Nguyễn Công Hân:“Trong thời gian gần đây, chúng tôi khám chữa bệnh tại Suối Giàng, các số liệu đều cho thấy một điều đặc biệt: không ghi nhận trường hợp ung thư nào tại địa phương. Hai đợt tầm soát cộng đồng gần nhất (2024 - 2025) tiếp tục xác nhận kết quả tương đồng. Đây là một hiện tượng y tế – sinh học đáng được nghiên cứu nghiêm túc và bài bản”.
Từ những quan sát này, ông và các cộng sự tại Bệnh viện Đa khoa Hữu Nghị 103, phối hợp Trường Đại học Y Dược Thái Nguyên, đang chuẩn bị triển khai nghiên cứu lâm sàng dài hạn giai đoạn 2025–2032 để tìm hiểu sâu hơn mối liên hệ giữa trà Shan Tuyết cổ thụ và sức khỏe cộng đồng.
Khoa học công nghệ và cơ hội nâng tầm Trà Việt
Với Shan Tuyết, chất lượng không chỉ đến từ kỹ thuật chế biến mà bắt đầu từ khoảnh khắc búp chè rời khỏi cành. Do búp chè cổ thụ oxy hóa nhanh, nội chất quý dễ suy giảm nếu vận chuyển chậm. Việc ứng dụng drone để đưa búp tươi từ đỉnh Giàng Cao xuống nhà máy chỉ trong vài phút đã thay đổi toàn bộ chuỗi cung ứng, giữ vẹn nguyên hoạt tính tự nhiên của búp chè.
Tại nhà máy Dragon Tea Suối Giàng – do Bác sĩ Nguyễn Công Hân sáng lập, quy trình công nghệ cao được áp dụng đồng bộ: Nhiệt – áp suất – oxy cao áp nhờ công nghệ này đã kiểm soát được quá trình oxy hóa ở mức tối ưu, giữ ổn định hoạt chất sinh học; Kiểm soát enzym: giúp bảo toàn giá trị Polyphenol và L-theanine; Chuyển hóa Tannin thành Theaflavin và Thearubigin, hai hợp chất tốt cho tim mạch, chống oxy hóa mạnh và mang lợi ích sức khỏe rõ rệt; Điều chỉnh hàm lượng caffeine phù hợp nhiều nhóm tuổi, từ người trung niên đến người cao tuổi có nhu cầu sử dụng trà hằng ngày.
Nhờ chuỗi công nghệ hoàn chỉnh, các dòng Hoàng Trà, Hồng Trà, Bạch Trà Shan Tuyết Suối Giàng đạt chuẩn ISO 22000: 2018 và đã đăng ký FDA của Mỹ, mở đường vào những thị trường yêu cầu kiểm soát nghiêm ngặt.
Không chỉ dừng ở sản xuất, nhà máy tại Suối Giàng còn mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Việc xây dựng nhà máy ngay tại địa phương giúp tạo sinh kế ổn định cho người dân bản Mông, hạn chế tình trạng bán nguyên liệu thô, và quan trọng hơn – giữ rừng chè cổ thụ theo cách bền vững nhất. Chính vì thế, Bác sĩ Nguyễn Công Hân thường được người dân thường gọi là “người hùng thầm lặng của rừng chè Suối Giàng”: người đã đưa công nghệ về bản, biến di sản thành kinh tế xanh, mà không đánh đổi thiên nhiên.
Từ hệ nguyên liệu quý, Suối Giàng đã xây dựng chuỗi sản phẩm đa dạng: Hoàng Trà lên men sống, Hoàng Trà chín, trà bánh, trà bột, Hồng Trà và Bạch Trà. Trong đó, Luyện Đan Ngọc Trà – thu hái từ ba cây ước tính trên 500 năm tuổi được chế biến qua 18 công đoạn kết hợp giữa kinh nghiệm bản địa và công nghệ hiện đại, thể hiện đỉnh cao của nghề trà Việt.
Từ tri thức bản địa, quan sát y tế đến công nghệ cao, một hệ sinh thái trà đang được hình thành tại Suối Giàng. Đồng bào Mông gìn giữ rừng; kỹ sư trẻ vận hành drone; nhà khoa học phân tích nội chất; bác sĩ theo dõi chỉ số sức khỏe cộng đồng. Mỗi người góp một phần nhỏ, tạo nên sự bền vững tổng thể cho quần thể chè cổ thụ.
Shan Tuyết Suối Giàng ngày càng cho thấy sức mạnh của một di sản quốc gia: giá trị nông sản, giá trị đa dạng sinh học, giá trị văn hóa và giá trị kinh tế cùng hội tụ. Khi khoa học tiếp tục đào sâu, khi chế biến và quản trị chuỗi giá trị hoàn thiện, trà Shan Tuyết có thể trở thành biểu tượng bền vững của Trà Việt trên bản đồ thế giới một minh chứng rằng gìn giữ thiên nhiên cũng chính là mở ra tương lai phát triển.
Trong bối cảnh Luật Đất đai 2024 mở ra hành lang pháp lý mới cho chuyển đổi số, việc thay thế Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất bằng dữ liệu điện tử trở thành yêu cầu cấp thiết của quản trị hiện đại. Dựa trên phân tích toàn diện cơ sở pháp lý, hạ tầng kỹ thuật và thực tiễn triển khai tại các địa phương, nghiên cứu đề xuất lộ trình ba giai đoạn để ứng dụng GCN điện tử trên phạm vi toàn quốc. Lộ trình này không chỉ hướng tới tinh gọn thủ tục, giảm chi phí xã hội mà còn tạo bước chuyển quan trọng trong minh bạch hóa thông tin đất đai, nâng cao hiệu quả phục vụ người dân và doanh nghiệp.
Thảo luận về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của 15 luật trong lĩnh vực nông nghiệp và môi trường tại Kỳ họp thứ 10, vấn đề bảo vệ rừng trở thành điểm nóng trên nghị trường và được nhiều đại biểu Quốc hội (ĐBQH) đề xuất các kiến nghị chính sách nhằm phát triển và bảo vệ rừng bền vững.
Ông Phan Viết Đại, Trường Đại học Lâm nghiệp Việt Nam chỉ ra phương pháp sử dụng vòng năm sinh trưởng kết hợp khoan tăng trưởng để xác định tuổi và lịch sử phát triển của các cây chè Shan Tuyết, cung cấp cơ sở khoa học quan trọng cho bảo tồn và nâng cao giá trị vùng chè đặc sản.
Theo nhà sử học Dương Trung Quốc, với cơ sở lịch sử, khoa học và văn hóa ẩm thực, trà Shan Tuyết xứng đáng trở thành “thương hiệu trà đại diện quốc gia”. Ông nhấn mạnh việc bảo tồn các cây cổ thụ, mở rộng diện tích trồng, nâng cao chất lượng sản phẩm và gắn phát triển trà với du lịch sinh thái là bước cần thiết để khẳng định vị thế cho trà Shan Tuyết Việt Nam.
Theo ông Lê Huy Cường, Trưởng ban Kỹ thuật, Hội Cây Di sản Việt Nam, Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam nhấn mạnh, để phát triển và nâng tầm chè Shan Tuyết, cần xây dựng chiến lược bảo tồn, quy hoạch vùng chè, bố trí hạ tầng du lịch, thành lập bộ phận quản lý di sản.
