Giải pháp nâng cao hiệu quả công tác quản lý chất thải rắn sinh hoạt

Tại Kỳ họp thứ 10, nhiều ĐBQH đánh giá việc thu gom, xử lý chất thải rắn sinh hoạt là vấn đề có tác động trực tiếp đến đời sống từng người dân, do đó cần có giải pháp đồng bộ để nâng cao hiệu quả quản lý chất thải rắn sinh hoạt; đồng thời nhấn mạnh phân loại rác tại nguồn là giải pháp căn cơ, hướng tới xây dựng lối sống xanh, tiết kiệm tài nguyên và bảo vệ môi trường bền vững.

Từ khi Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 có hiệu lực thi hành, việc thực hiện các chính sách, pháp luật đã đạt được nhiều kết quả tích cực, quan trọng, góp phần thực hiện thắng lợi mục tiêu, chỉ tiêu phát triển kinh tế - xã hội bền vững, bảo đảm quốc phòng, an ninh, đối ngoại, an sinh xã hội và hội nhập quốc tế. Công tác bảo vệ môi trường có nhiều chuyển biến, đạt và vượt nhiều mục tiêu, chỉ tiêu quan trọng đề ra tại Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng. Trong năm 2025, có 03/05 chỉ tiêu đã vượt kế hoạch đặt ra, trong đó, tỷ lệ thu gom và xử lý chất thải rắn sinh hoạt đô thị bảo đảm tiêu chuẩn, quy chuẩn.

Công tác quản lý chất thải rắn sinh hoạt đã đạt một số kết quả tích cực với hệ thống văn bản pháp lý ngày càng hoàn thiện, tỷ lệ thu gom, xử lý ngày càng cao, đã áp dụng công nghệ hiện đại để xử lý hiệu quả. Đến hết năm 2024 đạt 97,26% ở đô thị, 80,5% ở nông thôn, giảm hình thức chôn lấp. Các địa phương đã và đang từng bước xây dựng hạ tầng xử lý chất thải với công nghệ tái chế, xử lý kết hợp thu hồi năng lượng thay cho chôn lấp chất thải rắn sinh hoạt; áp dụng công nghệ mới, tiên tiến như đốt có thu hồi năng lượng và phát điện... để xử lý chất thải rắn sinh hoạt sau phân loại, tận dụng tối đa giá trị tài nguyên của chất thải, góp phần phát triển nền kinh tế tuần hoàn.

Công tác phân loại quản lý chất thải rắn sinh hoạt tại hộ gia đình, cá nhân đã được các cấp, các ngành ở một số địa phương quan tâm chỉ đạo và tổ chức thực hiện, góp phần giảm thiểu lượng chất thải phải xử lý và tăng cường tái chế, tận dụng tài nguyên.

Tuy nhiên, việc phân loại chất thải rắn sinh hoạt chưa có biện pháp triển khai thực sự hiệu quả. Việc đầu tư hạ tầng phục vụ công tác thu gom, lưu giữ, tập kết, trung chuyển, vận chuyển và xử lý chất thải rắn sinh hoạt chưa đáp ứng nhu cầu, chưa đồng bộ với việc phân loại chất thải rắn sinh hoạt phát sinh từ hộ gia đình, cá nhân. Phần lớn các địa phương còn gặp khó khăn trong việc xây dựng kế hoạch, lộ trình thu gom phù hợp với từng loại chất thải rắn sinh hoạt sau phân loại, đặc biệt là ở khu vực nông thôn, vùng thưa dân cư, vùng hải đảo,... Đây cũng là vấn đề được nhiều đại biểu Quốc hội quan tâm, thảo luận tại nghị trường Quốc hội.

Theo đại biểu Hoàng Quốc Khánh - Đoàn ĐBQH tỉnh Lai Châu, Điều 75 Luật Bảo vệ môi trường có hiệu lực từ 01/01/2025 đã quy định rất rõ ràng, cụ thể về phân loại, lưu giữ, chuyển giao chất thải rắn sinh hoạt và điểm tập kết, trạm trung chuyển chất thải rắn sinh hoạt. Theo đó, bắt buộc tổ chức, hộ gia đình, cá nhân phát sinh chất thải rắn sinh hoạt có trách nhiệm phân loại rác tại nguồn. Việc thu gom, vận chuyển chất thải rắn sinh hoạt phải thực hiện theo từng loại rác đã được phân loại tại nguồn, nếu rác không được phân loại đúng thì đơn vị thu gom có quyền từ chối thu gom và người vi phạm có thể bị xử lý theo quy định pháp luật;...

Đại biểu nêu thực tế những năm gần đây, cùng với tốc độ đô thị hóa, công nghiệp hóa và sự thay đổi trong thói quen tiêu dùng, lượng chất thải rắn sinh hoạt tại Việt Nam tăng nhanh. Bình quân mỗi ngày cả nước phát sinh khoảng 69.400 tấn rác thải sinh hoạt, song phần lớn vẫn chưa được phân loại tại nguồn mà thu gom, vận chuyển, xử lý chung với hình thức chôn lấp. Một số đô thị lớn đã triển khai thí điểm phân loại rác, tuy nhiên kết quả còn hạn chế, chưa đảm bảo tính đồng bộ giữa các khâu như thu gom, vận chuyển, xử lý.

Từ thực tế cho thấy, người dân ở nhiều nơi chưa hình thành thói quen tách riêng rác tái chế, rác hữu cơ và rác còn lại; cơ sở hạ tầng phục vụ phân loại còn thiếu. ĐBQH Hoàng Quốc Khánh cho rằng nguyên nhân chủ yếu là do việc tổ chức thi hành pháp luật chưa quyết liệt, đồng bộ và thiếu hiệu quả. Khi rác đã được phân loại ở hộ gia đình nhưng vẫn bị thu gom chung, do vậy không khuyến khích được người dân phân loại rác. Chính sách hỗ trợ, khuyến khích thực hiện phân loại rác tại nguồn còn ít, thiếu mô hình, địa điểm hiệu quả; hạ tầng và công nghệ xử lý rác chưa đáp ứng yêu cầu, nhu cầu đầu tư lớn, trong khi nguồn kinh phí địa phương còn hạn hẹp. 

Chính vì vậy, đại biểu cho rằng phân loại rác tại nguồn là giải pháp căn cơ, hướng tới xây dựng lối sống xanh, tiết kiệm tài nguyên và bảo vệ môi trường bền vững. Để đạt hiệu quả cần có sự vào cuộc đồng bộ của nhà nước, doanh nghiệp và toàn xã hội, đặc biệt là ý thức tự giác của mỗi người dân trong việc giữ gìn môi trường sống xanh, sạch, đẹp và an toàn.

Đề xuất giải pháp nhằm thực hiện hiệu quả công tác xử lý chất thải rắn sinh hoạt, đại biểu Trần Văn Tiến - Đoàn ĐBQH tỉnh Phú Thọ kiến nghị Quốc hội ban hành thí điểm cơ chế, chính sách đặc thù trong việc đầu tư xử lý chất thải rắn sinh hoạt nhằm giúp các địa phương có cơ hội thu hút đầu tư các dự án, cơ sở xử lý chất thải rắn sinh hoạt, đồng thời giải quyết được sự ùn tắc chất thải rắn sinh hoạt trong thực tế hiện nay, đáp ứng với nguyện vọng và lòng mong mỏi của nhân dân.

Chỉ rõ nhiều địa phương vẫn chưa có hệ thống thu gom nước thải sinh hoạt tách riêng khỏi hệ thống thu, thoát nước mưa theo quy định của Luật Bảo vệ môi trường 2020, đại biểu cho rằng các địa phương cần đề xuất ngay phương án xử lý các bãi chôn lấp chất thải rắn sinh hoạt đã chôn lấp nhưng không đáp ứng yêu cầu bảo vệ môi trường; nghiên cứu tách hệ thống thu gom nước thải ra khỏi hệ thống thu gom nước mưa để đáp ứng yêu cầu bảo vệ môi trường.

Đại biểu Trần Nhật Minh - Đoàn ĐBQH tỉnh Nghệ An nhấn mạnh, việc thu gom, xử lý chất thải rắn sinh hoạt là vấn đề tác động trực tiếp đến đời sống của từng người dân, từng hộ gia đình nhưng cũng là một trong những nguồn phát sinh ô nhiễm lớn nhất hiện nay. Trên thực tế tại một số địa phương, nhiều bãi rác đã dừng hoạt động nhiều năm vẫn chưa được đóng cửa, chưa phục hồi môi trường theo quy định của Luật Bảo vệ môi trường.

Mặc dù Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 và các văn bản hướng dẫn thi hành đã có quy định về thu gom chất thải đặc thù gắn với trách nhiệm tái chế của nhà sản xuất, nhưng thực tế hạ tầng thu gom, tái chế cho các loại chất thải này vẫn còn hạn chế. Quy định phân loại rác tại nguồn theo Luật Bảo vệ môi trường 2020 có hiệu lực từ ngày 01/01/2025 được coi là một bước đi quan trọng tạo nền tảng để xây dựng nền kinh tế tuần hoàn, giảm áp lực xử lý rác thải và bảo vệ môi trường bền vững, mở ra kỳ vọng thay đổi thói quen xử lý rác và giảm áp lực chôn lấp.

Tuy nhiên, đại biểu nhận thấy, sau gần 1 năm triển khai, việc phân loại rác tại nguồn vẫn còn ì ạch, chậm trễ, chưa thực chất, khiến cho dư luận đặt ra nhiều câu hỏi về những nút thắt trong khâu thực thi. Chính sự chậm trễ, thiếu đồng bộ này đã khiến tình trạng ô nhiễm môi trường từ chất thải sinh hoạt vẫn chưa được giảm thiểu. "Nếu không có giải pháp tổng thể thì chất thải rắn sinh hoạt sẽ tiếp tục là nguyên nhân chính làm gia tăng các điểm ô nhiễm nghiêm trọng và các điểm nóng môi trường, ảnh hưởng nghiêm trọng đến cuộc sống người dân", đại biểu nhấn mạnh.

Lý giải nguyên nhân thực trạng này, ĐBQH Trần Nhật Minh cho rằng, ngoài khó khăn về cơ sở hạ tầng, thói quen của xã hội cũng là một nút thắt khó tháo gỡ. Nhiều thế hệ người dân đã quen với việc bỏ chung rác vào một túi nilon duy nhất rồi thải ra môi trường. Bên cạnh hạ tầng và thói quen, công tác tuyên truyền cũng chưa tạo ra động lực mạnh mẽ để người dân thay đổi hành vi. Ngoài 3 nút thắt này, một số khó khăn về cơ chế, chính sách cũng khiến quá trình triển khai bị chậm trễ. Hiện nay, nhiều địa phương chưa ban hành định mức kinh tế kỹ thuật, đơn giá thu gom vận chuyển, xử lý rác dẫn đến khó khăn trong việc ký kết hợp đồng dịch vụ với các đơn vị công ích.

ĐBQH Trần Nhật Minh cho rằng, việc phân loại rác tại nguồn theo quy định của Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 có thể đạt được hiệu quả cao cần đảm bảo sự đồng bộ trong hệ thống thu gom rác thải. Cùng với đó, nâng cao nhận thức và ý thức của người dân, giúp người dân hiểu rõ lợi ích cũng như thấy rõ tác dụng của việc phân loại giúp giảm ô nhiễm, tiết kiệm tài nguyên, giảm chi phí xử lý rác.

Đại biểu nhấn mạnh, điểm mới của Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 là áp dụng nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền, một chính sách hiệu quả là thu phí thu gom rác theo khối lượng, thay vì thu đồng đều theo hộ gia đình. Điều này đồng nghĩa với việc, ai xả nhiều rác hơn sẽ phải trả nhiều tiền hơn. Đây sẽ là động lực để người dân thực hiện phân loại rác, giảm thiểu rác thải ngay từ hộ gia đình. Điều này cũng khuyến khích người dân tái sử dụng, tái chế và tiêu dùng bền vững.

Cùng với đó, cần có cơ chế giám sát và chế tài xử phạt nghiêm minh để tăng động lực tuân thủ của người dân; xây dựng lộ trình triển khai phù hợp theo từng địa phương, bởi không thể áp dụng mô hình chung cho tất cả các địa phương vì điều kiện kinh tế, hạ tầng xử lý rác thải ở từng vùng khác nhau, đặc biệt là giữa các vùng đô thị và nông thôn, giữa vùng tập trung đông dân cư và vùng ít dân cư.