Trên thế giới, tổn thất và thiệt hại do tác động của BĐKH là một nội dung trọng tâm được nhiều nhà khoa học, nhiều quốc gia quan tâm, đặc biệt tại các Hội nghị COP, gần đây nhất là thỏa thuận Paris về BĐKH. Tại Việt Nam hiện nay chưa có nghiên cứu về cơ sở khoa học, lựa chọn phương pháp thích hợp để đánh giá tổn thất và thiệt hại do BĐKH đến các lĩnh vực. Việc xác định, nhận diện các tổn thất và thiệt hại do BĐKH gây ra và các phương pháp đánh giá, định giá sẽ giúp các nhà quản lý, hoạch định chính sách có căn cứ để đề xuất những chính sách, giải pháp hợp lý trong công tác ứng phó với BĐKH.
Ảnh minh họa
Nghiên cứu đánh giá tổn thất và thiệt hại
Nghiên cứu về “Tổn thất và thiệt hại” do BĐKH gây ra là mục tiêu quan trọng luôn được ưu tiên bàn thảo trong các Hội nghị thượng đỉnh của Liên Hiệp Quốc về BĐKH (UNFCCC). Nội dung này lần đầu tiên được đề cập trong Kế hoạch hành động Bali từ COP 13. Trong bối cảnh tăng cường hành động thích ứng, các bên kêu gọi các chiến lược và giải pháp giảm thiểu thiên tai để giải quyết tổn thất và thiệt hại liên quan đến tác động của BĐKH diễn ra tại các nước đang phát triển, đặc biệt là các nước dễ bị tổn thương trước tác động bất lợi của BĐKH. Đến COP 16 (năm 2010) ở Can Cun, Mexico, Hội nghị đã đưa “tổn thất và thiệt hại” thành một chương trình làm việc trong Khuôn khổ các hoạt động thích ứng Cancun.
Tại Warsaw (Balan), COP 19 (2013) đã thiết lập cơ chế quốc tế về tổn thất và thiệt hại liên quan đến tác động của BĐKH để giải quyết những mất mát và thiệt hại, bao gồm các vấn đề thời tiết cực đoan như lũ lụt, hạn hán, lốc xoáy... và các hiện tượng diễn biến chậm bao gồm mực nước biển dâng, băng tan, sa mạc hóa, acid đại dương... Mặc dù, không có định nghĩa chính thức trong các văn bản của UNFCCC, Cơ quan hỗ trợ của UNFCCC sử dụng định nghĩa sau đây: “tổn thất và thiệt hại là những tác động thực tế hoặc tiềm tàng liên quan đến BĐKH ở các nước đang phát triển có ảnh hưởng tiêu cực đến con người và hệ thống tự nhiên”. Như vậy, có thể hiểu tổn thất và thiệt hại do BĐKH gây ra liên quan đến những tác động không thể tránh khỏi sau khi đã thực hiện các nỗ lực giảm thiểu và thích ứng.
Hội nghị thượng đỉnh của Liên Hiệp Quốc về BĐKH (2012) đã phân loại tổn thất và thiệt hại thành (1) tổn thất và thiệt hại về kinh tế; (2) tổn thất và thiệt hại phi kinh tế. Tổn thất và thiệt hại kinh tế được hiểu là những mất mát về tài nguyên, hàng hóa và dịch vụ mà có thể trao đổi, mua bán trên thị trường. Tổn thất và thiệt hại kinh tế: Về thu nhập (từ hoạt động kinh doanh; sản xuất nông nghiệp; du lịch); về tài sản vật chất (cơ sở vật chất; tài sản).
Tổn thất và thiệt hại phi kinh tế được hiểu là những tổn thất còn lại ngoài những tổn thất, thiệt hại kinh tế, và các tổn thất này không được giao dịch phổ biến trên thị trường. Tổn thất và thiệt hại phi kinh tế: Với cá nhân (cuộc sống; sức khỏe); xã hội (lãnh thổ; di sản văn hóa; tri thức bản địa); môi trường ĐDSH; dịch vụ HST).
Cơ chế tổn thất và thiệt hại thúc đẩy việc thực hiện cách tiếp cận để giải quyết tổn thất và thiệt hại liên quan đến BĐKH thông qua các hoạt động sau: Nâng cao kiến thức và hiểu biết về các phương pháp quản lý rủi ro toàn diện để giải quyết tổn thất và thiệt hại do BĐKH; tăng cường hợp tác giữa các bên về đánh giá và thực hiện các phương pháp đánh giá tổn thất và thiệt hại; đẩy mạnh hành động và hỗ trợ nguồn lực tài chính, công nghệ, nâng cao năng lực để giải quyết tổn thất và thiệt hại.
Thỏa thuận Paris 2015 cũng đã đề cập tới việc các bên nhận ra tầm quan trọng của việc ngăn chặn, giảm thiểu và giải quyết tổn thất, thiệt hại liên quan đến các tác động bất lợi của BĐKH và vai trò của phát triển bền vững trong việc giảm nguy cơ tổn thất và thiệt hại. Các bên tham gia phải tăng cường hiểu biết, hành động, hỗ trợ trên cơ sở hợp tác để giải quyết các tổn thất và thiệt hại từ các tác động bất lợi mà BĐKH gây ra. Điều 8 của Thỏa thuận đã nêu 8 lĩnh vực hợp tác và tạo thuận lợi để tăng cường sự hiểu biết, hành động và hỗ trợ lẫn nhau, bao gồm: hệ thống cảnh báo sớm; sẵn sàng ứng phó khẩn cấp; các hiện tượng diễn biến chậm; các trường hợp không tránh khỏi tổn thất và thiệt hại lâu dài; đánh giá và quản lý rủi ro toàn diện; các cơ sở bảo hiểm rủi ro, quỹ rủi ro khí hậu và các giải pháp bảo hiểm khác; các tổn thất phi kinh tế; và khả năng thích nghi của cộng đồng, sinh kế và các HST.
Thực trạng tổn thất và thiệt hại
Đánh giá tổn thất và thiệt hại có thể dựa vào việc phân tích tổn thất đã xảy ra trong quá khứ hoặc ước tính tổn thất và thiệt hại trong tương lai, thường tập trung vào việc định lượng các tác động trực tiếp và gián tiếp.
Tổn thất và thiệt hại trong bối cảnh BĐKH cũng đòi hỏi sự khác biệt giữa rủi ro hiện tại và tương lai. Đánh giá tổn thất và thiệt hại là một phần của đánh giá rủi ro và mục tiêu là đo lường (chủ yếu là về mặt tiền tệ) tác động của thảm họa đối với xã hội, nền kinh tế và môi trường của quốc gia hoặc khu vực bị ảnh hưởng (ECLAC, 2003) để ước tính chi phí của một sự kiện cụ thể, thực tế (hậu tác động) hoặc giả thuyết.
Trong thực tế, đánh giá thiệt hại thường định lượng các tác động về thể chất và kinh tế trong quá khứ hoặc tương lai của một sự kiện, trong khi ít chú ý đến thiệt hại xã hội, môi trường hoặc tâm lý trong các thảm họa (Kelly, 2008). Do các khía cạnh tổn thất và thiệt hại xã hội, môi trường quan trọng không dễ định lượng được (như mất di sản văn hóa, chất lượng môi trường) nên các phương pháp định tính như quản lý rủi ro dựa vào cộng đồng (CBDRM) và đánh giá khả năng dễ bị tổn thương (VCA) được bổ sung cho các phương pháp tiếp cận hiện có.
Giải quyết vấn đề tổn thất và thiệt hại
Để thiết kế các phương pháp phù hợp giải quyết tổn thất và thiệt hại, cần phải hiểu rõ: Tác động của BĐKH tới hệ thống tự nhiên và con người; bản chất của mối tương tác đa dạng về không gian và thời gian; phương pháp phù hợp với hoàn cảnh cụ thể.
Phương pháp tiếp cận để giải quyết tổn thất và thiệt hại từ các vấn đề thời tiết cực đoan và các hiện tượng diễn biến chậm được chia thành 4 loại: Giảm thiểu rủi ro, duy trì rủi ro (mạng lưới an toàn xã hội và các quỹ dự phòng), chuyển giao rủi ro (bảo hiểm) và tiếp cận với các mục tiêu tổn thất và thiệt hại đặc biệt do các hiện tượng diễn biến chậm (UNFCCC, 2012b).
Giải pháp giảm thiểu rủi ro đề cập đến một số biện pháp được thực hiện trước khi xảy ra các hiện tượng thời tiết cực đoan. Các biện pháp công trình nhằm xây dựng cơ sở hạ tầng vật lý và bảo vệ kết cấu như đê, nhà tránh bão và ngăn ngừa lũ lụt. Các biện pháp phi công trình nhằm cải thiện các hệ thống như cảnh báo sớm, điều chỉnh trong thực hành sinh kế nông nghiệp và các chương trình tái định cư. Các biện pháp công trình có thể tốn kém để xây dựng và bảo trì, trong khi các biện pháp phi công trình có thể tương đối rẻ tiền nhưng yêu cầu phải giám sát liên tục.
Nỗ lực duy trì rủi ro tập trung vào xây dựng khả năng phục hồi khi tác động BĐKH gây ra với tài sản, dẫn đến mất sinh kế. Duy trì rủi ro đề cập đến các giải pháp cho phép người dân tự bảo vệ mình để chống lại các yếu tố gây BĐKH. Có những thuận lợi về kinh tế, xã hội, thể chất, đặc biệt là mạng lưới an toàn xã hội và quỹ dự phòng. Khả năng duy trì tài chính có thể được phân bổ lại trong trường hợp khẩn cấp, hoặc chủ động khi lập kế hoạch tài chính (ví dụ như quỹ dự trữ được sử dụng để bù đắp gánh nặng tài chính phát sinh do tác nhân khí hậu).
Chuyển giao rủi ro tức là chuyển rủi ro kinh tế từ cá nhân/tổ chức tới một công ty bảo hiểm. Việc chuyển rủi ro này chủ yếu được thực hiện thông qua cơ chế bảo hiểm. Cách tiếp cận chuyển giao rủi ro không ngăn ngừa hay giảm thiểu rủi ro về tổn thất hoặc thiệt hại, tuy nhiên sẽ làm giảm ảnh hưởng của tổn thất và thiệt hại bằng cách thanh toán tài chính có sẵn để khắc phục (cơ chế bù trừ).
Cách tiếp cận thứ tư để giải quyết tổn thất và thiệt hại nhằm vào các hiện tượng diễn biến chậm. Cần có chính sách phù hợp để hỗ trợ cho hoạt động di cư, ngoài ra còn có cách tiếp cận thể chế và quản trị, công nghệ, tài chính để tăng cường thực hiện các giải pháp giải quyết tổn thất và thiệt hại.
Một quy trình chung để đánh giá tổn thất và thiệt hại đối với mỗi lĩnh vực bao gồm các bước sau: Đánh giá thực trạng trước khi thiên tai xảy ra; xây dựng kịch bản sau thiên tai; ước tính tổn thất và thiệt hại theo từng lĩnh vực; ước tính tổng thể tác động của thiên tai; ước tính tác động kinh tế vĩ mô và tính tác động đến việc làm, thu nhập.
NGUYỄN NGỌC ANH
Viện Nghiên cứu và Quản lý môi trường
Gen Xanh không chỉ là cuộc thi đơn thuần mà còn là có ý nghĩa quan trọng nhằm xây dựng thế hệ trẻ Việt Nam tiên phong trong phòng chống thiên tai và biến đổi khí hậu.
Trong Kỳ 4, chúng ta đã phân tích vai trò của hợp tác quốc tế và tài chính khí hậu, chiếc “đòn bẩy” giúp Việt Nam tiếp cận công nghệ hiện đại, nguồn vốn xanh và tham gia thị trường tín chỉ carbon toàn cầu. Tuy nhiên, dù chính sách có rõ ràng và quốc tế có đồng hành, mọi cam kết sẽ chỉ là con chữ nếu không có những người trực tiếp thực hiện. Và những người đó chính là cộng đồng và doanh nghiệp, những chủ thể ở tuyến đầu biến mục tiêu giảm phát thải mê-tan thành hành động cụ thể.
Sau ba kỳ đầu tiên, chúng ta đã lần lượt phân tích bức tranh toàn cầu và cam kết của Việt Nam, các giải pháp trong nông nghiệp - chất thải và mặt trận then chốt năng lượng. Tuy nhiên, để biến những cam kết này thành hiện thực, Việt Nam không thể chỉ dựa vào nguồn lực trong nước. Hợp tác quốc tế và huy động tài chính khí hậu sẽ là chìa khóa mở ra cánh cửa thực thi, giúp Việt Nam vượt qua rào cản công nghệ, tài chính và quản lý.
Trong Bài 2, Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường đã đi sâu vào tiềm năng và giải pháp giảm phát thải mê-tan trong nông nghiệp và quản lý chất thải - 02 lĩnh vực chiếm hơn 70% tổng phát thải quốc gia. Nhưng để hiện thực hóa cam kết giảm ít nhất 30% lượng phát thải vào năm 2030, Việt Nam không thể bỏ qua một “mặt trận” khác: năng lượng, đặc biệt là khai thác than và dầu khí. Đây là khu vực tiềm ẩn nguy cơ phát thải cao, nhưng cũng chính là nơi có thể giảm mạnh nếu tận dụng tốt công nghệ và chính sách.
Trong Kỳ 1 của loạt bài, Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường đã phác họa bức tranh toàn cầu về khí mê-tan - loại khí có sức nóng gấp 28 lần CO₂ trong chu kỳ 100 năm và tới 80 lần trong 20 năm cũng như cam kết mạnh mẽ của Việt Nam khi tham gia Global Methane Pledge, đặt mục tiêu giảm ít nhất 30% phát thải vào năm 2030 so với 2020. Bước sang Kỳ 2, bài viết đi sâu vào hai lĩnh vực phát thải lớn nhất của Việt Nam: nông nghiệp và quản lý chất thải, nơi chiếm hơn 70% tổng lượng mê-tan quốc gia. Đây không chỉ là thách thức, mà còn là cơ hội vàng để Việt Nam hiện thực hóa cam kết toàn cầu, đồng thời đem lại lợi ích thiết thực cho kinh tế và xã hội.
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt, khí mê-tan, loại khí nhà kính có sức nóng gấp 28 lần CO₂ - đang trở thành tâm điểm trong các nỗ lực toàn cầu. Việt Nam, cùng hơn 150 quốc gia, đã tham gia Cam kết giảm phát thải mê-tan toàn cầu (Global Methane Pledge) với mục tiêu cắt giảm ít nhất 30% vào năm 2030 so với mức năm 2020. Bên lề Hội thảo “Tuyên truyền, nâng cao nhận thức về giảm phát thải khí mê-tan” tổ chức ngày 25/9/2025 tại Hà Nội, nhiều chuyên gia và nhà quản lý đã chia sẻ về lộ trình hành động, những thách thức cũng như cơ hội để Việt Nam thực hiện thành công cam kết này.
