Trong những năm gần đây, tình hình thiên tai ở các tỉnh miền núi phía Bắc ngày càng diễn biến phức tạp, đặc biệt là hiện tượng lũ quét, trượt lở đất đá xảy ra ở nhiều nơi, với mức độ ngày càng gia tăng, gây thiệt hại nghiêm trọng về người, tài sản và môi trường sinh thái. Trong khi đó, việc phòng, chống, chế ngự đối với hiểm họa này không phải dễ dàng.
Sơn La là tỉnh miền núi cao nằm ở phía Tây Bắc Việt Nam là một tỉnh mỗi năm phải hứng chịu sự thay đổi bất thường của khi hậu làm ảnh hưởng tới các vùng dân cư, làm chết, mất tích, bị thương người và nhiều căn nhà đổ trôi, ngập, hư hại nặng; thiệt hại về hoa màu; hàng trăm ha đất canh tác vùi lấp; nhiều công trình giao thông, thủy lợi, dân sinh kinh tế hư hỏng nặng nề, tổng thiệt hại ước tính hàng nghìn tỷ đồng.
Kết quả nghiên cứu
Các nhân tố ảnh hưởng đến trượt lở đất tỉnh Sơn La
Lớp yếu tố địa hình
Đặc trưng cho lớp yếu tố địa hình chi phối quá trình trượt lở đất đá chính là độ dốc sườn. Độ dốc địa hình có vai trò quyết định tới sự hình thành và phát triển trượt lở đất đá. Khi góc dốc bằng 0, như vậy sẽ không có trượt.
Sơn La có độ cao trung bình 600 – 700 m so với mực nước biển. Địa hình của Sơn La bị chia cắt và tạo thành ba vùng sinh thái: Vùng trục quốc lộ 6, vùng lòng hồ sông Đà và vùng cao biên giới. Riêng hai cao nguyên lớn Mộc Châu và Nà Sản với độ cao hàng trăm mét đã tạo nên nét đặc trưng cho địa hình Sơn La.
Lượng mưa (lượng mưa trung bình năm)
Khí hậu Sơn La chia thành 2 mùa rõ rệt, mùa đông từ tháng 10 đến tháng 3 năm sau, mùa hè từ tháng 4 đến tháng 9. Nhiệt độ trung bình năm 21,40C (nhiệt độ trung bình cao nhất là 270C, thấp nhất trung bình là 160C). Lượng mưa trung bình 1.200 - 1.600 mm; Độ ẩm không khí trung bình là 81%.
Độ bền của đất đá
Độ bền của đất đá là yếu tố cơ bản phát sinh trượt lở đất đá. Nếu độ bền kháng cắt quá yếu thì ở trạng thái tự nhiên trên sườn dốc dưới tác động của trọng lực dịch chuyển trượt vẫn xảy ra. Trên địa bàn tỉnh Sơn La có một số loại đất chính sau:
Đất phù sa: Diện tích 5.080 ha, chiếm 0,36% tổng diện tích đất tự nhiên. Nằm ở địa hình thấp dọc theo ven sông, suối. Loại đất này ít gây ảnh hương tới quá trình trượt lở. Đất lầy và than bùn: diện tích 223 ha, chiếm 0,02% tổng DTĐTN. Đất đen: Diện tích 6.393 ha, chiếm 0,45% tổng DTĐTN. Đất đỏ vàng: 879.834 ha, chiếm 62,60% tổng DTĐTN. Phân bố trên địa hình núi cao từ 400-600 m. Độ dốc phổ biến từ 20- 25%. Tầng dầy mỏng thường từ 30-70 cm. Loại đất này được đánh giá ở mức trượt lở cao. Đất mùn vàng đỏ trên núi: Diện tích 380.466 ha, chiếm 27,07% DTĐTN. Loại đất này chỉ có ý nghĩa về lâm sinh. Đất mùn trên núi cao: diện tích 29.878 ha, chiếm 2,13% DTĐTN. Phân bố trên khu vực núi cao trên 1000 m. Đất thung lũng do sản phẩm dốc tụ: Diện tích 11.031 ha, chiếm 0,78% DTĐTN. Nhóm đất cacbonnat: Diện tích 128 ha, chiếm 0,01% DTĐTN.
Đất chủ yếu có độ dốc cao: 85% đất có độ dốc trên 250, gần 7% có độ dốc dưới 150. Tuy nhiên, trên địa bàn tỉnh có 2 cao nguyên tương đối bằng phẳng và rộng lớn là cao nguyên Mộc Châu và Sơn La - Nà Sản, các cao nguyên này là nơi phân bố các loại đất có độ phì cao, tầng đất dày khá (từ 90 - 120 cm) như đất đỏ vàng và đất nâu vàng trên đá vôi... mang lại ưu thế để phát triển một nền sản xuất nông nghiệp hàng hoá có quy mô tập trung. Mỗi một nhóm đất đá tương ứng với một cấp độ trượt lở. Tầng dầy của đất càng lớn và thành phần cơ giới chứa càng nhiều sét thì tiềm năng trượt lở càng cao. Các tính chất của vật liệu liên quan mật thiết nhất tới sự ổn định của sườn dốc là ma sát, lực gắn kết và tỉ trọng của đất đá.
Lớp phủ thực vật và hiện trạng sử dụng đất
Lớp phủ thực vật có vai trò làm tăng độ ổn định cho mái dốc nhờ tác dụng cơ học của rễ cây liên kết các thành phần của đất và điều hòa sự thay đổi đột ngột độ ẩm của đất trong mái dốc. Tỉ lệ che phủ của thảm thực vật bảo vệ đất khỏi quá trình trượt lở. Thảm thực vật còn có tác dụng điều tiết dòng chảy, chuyển một phần nước mặt thành nước ngầm. Diện tích rừng của tỉnh có 357.000 ha, trong đó rừng trồng là 25.650 ha. Tổng diện tích quy hoạch 3 loại rừng toàn tỉnh là 934.039 ha, chiếm tỷ lệ 66% tổng diện tích tự nhiên toàn tỉnh.
Hệ thống thủy văn
Hạ tầng đường thuỷ các tuyến sông cơ bản chưa được đầu tư xây dựng, chưa kết nối đường bộ với đường thuỷ; tuyến sông Mã nhiều ghềnh thác, mực nước hồ thủy điện Hoà Bình, Sơn La biến thiên theo mùa nên hiệu quả khai thác còn rất thấp.
Hệ thống, số lượng các dòng suối lớn nhỏ là nguyên nhân gây nên hiện tượng sạt lở, xói mòn đất đá vào mùa mưa.
Phân tích mối liên quan giữa các nhân tố thúc đẩy gây nên hiện tượng trượt lở đất đá trên địa bàn tỉnh Sơn La.
Cơ sở lý thuyết
Sử dụng phương pháp quá trình phân tích cấp bậc (Analytical Hierarchy Process - AHP) để thiết lập trọng số cho các nhân tố gây nên trượt lở đất là mưa 1 ngày max, loại đất, độ dốc, lớp phủ thực vật và độ cao.
Bảng 1. Bảng mức độ ưu tiên
.jpg)
Bảng 2. Bảng ma trận so sánh mức độ ưu tiên của các yếu tố
.jpg)
Bảng 3. Giá trị trọng số của các yếu tố
.jpg)
Các yếu tố được chia thành 8 lớp. Mục đích là để giảm thiểu mức độ chủ quan đối với mưa, độ dốc, và cao độ của từng lớp được chia đều nhau. Các lớp của hiện trạng sử dụng đất và loại đất được chia theo loại hạt và thảm phủ. Dựa trên hơn 30 trận trượt lở đất thực tế của miền Bắc Việt Nam, giá trị của từng lớp được xác định bằng tỷ số của số sự kiện thực tế đã xảy ra của lớp đó so với tổng số các trận thực tế.
Các yếu tố khác cũng được làm tương tự như đối với mưa. Mục đích của bước này là chuẩn hóa các nhân tố với các thứ nguyên khác nhau.
Sau khi gán giá trị trọng số cho 5 yếu tố (wi) và giá trị cho tất cả các vị trí của các yếu tố (X) dựa trên các lớp, giá trị tích lũy hiểm họa trượt lở đất (Y) cho từng ô lưới được tính toán theo công thức sau:
.jpg)
Với các giá trị của W và X, các giá trị cao của Y là các vùng có nguy cơ trượt lở cao và ngược lại. Trong bước này của quá trình tính toán raster được sử dụng để tính kết quả của Y. Dựa trên kết quả của Y xây dựng vùng hiểm họa trượt lở đất.
Kết quả
Tiến hành phân tích và lựa chọn 5 yếu tố chính ảnh hưởng đến quá trình hình thành sử trượt lở đất. Đó là các yếu tố lượng mưa, độ dốc, thảm phủ, loại đất và độ cao. Dựa vào phương pháp AHP mức độ ưu tiên của từng cặp được so sánh và từ đó xác định trọng số của các yếu tố. Việc xác định được giá trị của các cấp ứng với mỗi yếu tố tác động sẽ là cở sở để tiến hành xây dựng các bản đồ phân bố giá trị ứng với từng yếu tố.
Từ kết quả tính toán cho 5 yếu tố chính được thể hiện ở trên nghiên cứu tiến hành tổng hợp để xác định hiểm họa sạt trượt lở đất. Việc tổng hợp 5 yếu tố cùng với các trọng số của nó được tiến hành thông qua công cụ GIS và công thức (1). Qua kết quả phân tích hiểm họa trượt lở đất cho thấy các vị trí thuộc tỉnh Sơn La có nguy cơ sạt trượt đất phải kể đến như: Sạt trượt đất tại một số điểm thuộc các huyện Mai Sơn, Mường La, phường Chiềng Lề, thị xã Sơn La.
Tài liệu tham khảo
1. Đinh Văn Hùng - Ứng dụng Viễn thám và GIS đánh giá xói mòn đất khu vực Yên Châu tỉnh Sơn La;
2. Nhóm chuyên đề chương trình Nghị sự 21 tỉnh Sơn La - Báo cáo chuyên đề “Sử dụng đất hợp lý và ngăn chặn tình trạng suy thoái đất;
3. Đào Tấn Quý, Phạm Thị Hương Lan – Báo cáo khoa học “Xây dựng Bản đồ hiểm họa trượt lở đất tỉnh Sơn La”;
4. Nguyễn Hữu Việt Hiệu – Nghiên cứu đánh giá nguy cơ tai biến lũ ống, lũ quét huyện Bắc Yên tỉnh Sơn La với sự hỗ trợ của công nghệ viễn thám và GIS….
ThS. ĐỖ THỊ NỤ, ThS. LÊ HỮU LƯƠNG, ThS. NGUYỄN THỊ THẢO
Phân hiệu Trường Đại học TN&MT Hà Nội tại tỉnh Thanh Hóa
Gen Xanh không chỉ là cuộc thi đơn thuần mà còn là có ý nghĩa quan trọng nhằm xây dựng thế hệ trẻ Việt Nam tiên phong trong phòng chống thiên tai và biến đổi khí hậu.
Trong Kỳ 4, chúng ta đã phân tích vai trò của hợp tác quốc tế và tài chính khí hậu, chiếc “đòn bẩy” giúp Việt Nam tiếp cận công nghệ hiện đại, nguồn vốn xanh và tham gia thị trường tín chỉ carbon toàn cầu. Tuy nhiên, dù chính sách có rõ ràng và quốc tế có đồng hành, mọi cam kết sẽ chỉ là con chữ nếu không có những người trực tiếp thực hiện. Và những người đó chính là cộng đồng và doanh nghiệp, những chủ thể ở tuyến đầu biến mục tiêu giảm phát thải mê-tan thành hành động cụ thể.
Sau ba kỳ đầu tiên, chúng ta đã lần lượt phân tích bức tranh toàn cầu và cam kết của Việt Nam, các giải pháp trong nông nghiệp - chất thải và mặt trận then chốt năng lượng. Tuy nhiên, để biến những cam kết này thành hiện thực, Việt Nam không thể chỉ dựa vào nguồn lực trong nước. Hợp tác quốc tế và huy động tài chính khí hậu sẽ là chìa khóa mở ra cánh cửa thực thi, giúp Việt Nam vượt qua rào cản công nghệ, tài chính và quản lý.
Trong Bài 2, Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường đã đi sâu vào tiềm năng và giải pháp giảm phát thải mê-tan trong nông nghiệp và quản lý chất thải - 02 lĩnh vực chiếm hơn 70% tổng phát thải quốc gia. Nhưng để hiện thực hóa cam kết giảm ít nhất 30% lượng phát thải vào năm 2030, Việt Nam không thể bỏ qua một “mặt trận” khác: năng lượng, đặc biệt là khai thác than và dầu khí. Đây là khu vực tiềm ẩn nguy cơ phát thải cao, nhưng cũng chính là nơi có thể giảm mạnh nếu tận dụng tốt công nghệ và chính sách.
Trong Kỳ 1 của loạt bài, Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường đã phác họa bức tranh toàn cầu về khí mê-tan - loại khí có sức nóng gấp 28 lần CO₂ trong chu kỳ 100 năm và tới 80 lần trong 20 năm cũng như cam kết mạnh mẽ của Việt Nam khi tham gia Global Methane Pledge, đặt mục tiêu giảm ít nhất 30% phát thải vào năm 2030 so với 2020. Bước sang Kỳ 2, bài viết đi sâu vào hai lĩnh vực phát thải lớn nhất của Việt Nam: nông nghiệp và quản lý chất thải, nơi chiếm hơn 70% tổng lượng mê-tan quốc gia. Đây không chỉ là thách thức, mà còn là cơ hội vàng để Việt Nam hiện thực hóa cam kết toàn cầu, đồng thời đem lại lợi ích thiết thực cho kinh tế và xã hội.
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt, khí mê-tan, loại khí nhà kính có sức nóng gấp 28 lần CO₂ - đang trở thành tâm điểm trong các nỗ lực toàn cầu. Việt Nam, cùng hơn 150 quốc gia, đã tham gia Cam kết giảm phát thải mê-tan toàn cầu (Global Methane Pledge) với mục tiêu cắt giảm ít nhất 30% vào năm 2030 so với mức năm 2020. Bên lề Hội thảo “Tuyên truyền, nâng cao nhận thức về giảm phát thải khí mê-tan” tổ chức ngày 25/9/2025 tại Hà Nội, nhiều chuyên gia và nhà quản lý đã chia sẻ về lộ trình hành động, những thách thức cũng như cơ hội để Việt Nam thực hiện thành công cam kết này.
