Tại Hội thảo "Phát triển và nâng tầm giá trị trà Shan Tuyết" do Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường tổ chức ở Lào Cai, PGS, TS. Phạm Anh Tuấn, Viện trưởng Viện Cơ điện Nông nghiệp và Công nghệ sau thu hoạch đã nhấn mạnh rằng tương lai của Shan Tuyết không chỉ nằm ở vùng nguyên liệu đặc hữu, mà còn ở cách mà khoa học – công nghệ mở đường cho một hệ sinh thái sản phẩm mới, đa dạng và bền vững hơn.
Vùng nguyên liệu “quý như vàng” và tiềm năng chưa được khai phá đúng mức
Theo phân tích của PGS, TS. Phạm Anh Tuấn, cả nước hiện có khoảng 40 nghìn hecta chè Shan Tuyết. Nguồn gen này trải dài trên các vùng núi cao ở Tuyên Quang, Sơn La, Lào Cai, Lai Châu và một phần Phú Thọ. Tại Suối Giàng, Bắc Hà hay Hoàng Su Phì, những cây chè cổ thụ hàng trăm năm tuổi đã tạo nên thương hiệu riêng nhờ khí hậu lạnh, ẩm và độ cao từ 700 đến 1.500 mét.
Điều đáng nói là hàm lượng polyphenol, catechin và caffeine trong trà Shan Tuyết vượt trội so với nhiều giống chè phổ biến khác. Nhờ đó, nước pha có độ “sánh”, vị chát dịu và hậu ngọt rất đặc trưng. Đây là cơ sở hóa sinh quan trọng để nâng tầm Shan Tuyết thành dòng trà cao cấp, trà sức khỏe hoặc nguyên liệu thực phẩm chức năng.
PGS, TS. Phạm Anh Tuấn nhận định: “trà Shan Tuyết có giá trị nội chất rất cao. Vấn đề không nằm ở việc chúng ta có một nguyên liệu tốt, mà ở cách công nghệ giúp giữ lại, chuyển hóa và nâng giá trị của những nội chất ấy thành những sản phẩm có sức cạnh tranh thực sự”.
“Công nghệ” lời giải cho bài toán giữ chất và tạo giá trị mới
Tham luận của ông Tuấn nêu rõ chuỗi công nghệ cần thiết để chế biến hiện đại từ khâu thu hái đến bảo quản. Tinh thần chung là “giữ tối đa, mất tối thiểu”: Giữ hoạt chất, giữ màu, giữ mùi tự nhiên của trà Shan Tuyết và hạn chế thất thoát trong toàn bộ quy trình.
Diệt men ở dải nhiệt 90 - 95°C trong thời gian ngắn giúp lá trà giữ được sắc xanh và hương vị nguyên bản. Các công nghệ sấy lạnh, sấy thăng hoa và sấy phun tạo nên những hướng phát triển rộng mở hơn: Từ trà hoa cao cấp, hoa chè làm dược liệu đến bột matcha hoặc trà hòa tan. Khi kết hợp với công nghệ chiết xuất có hỗ trợ sóng siêu âm, hiệu suất thu nhận hoạt chất sinh học có thể vượt 90%, cho phép sản xuất cao trà hoặc các dòng thực phẩm chức năng giàu catechin và anthocyanin.
Ông Tuấn chia sẻ: “Nếu chỉ sấy nóng truyền thống, chúng ta đang để mất đi lượng lớn hương và hoạt chất. Công nghệ mới không chỉ giữ lại giá trị tự nhiên mà còn mở cánh cửa bước sang lĩnh vực sản phẩm chăm sóc sức khỏe, thứ mà thị trường quốc tế đang có nhu cầu rất lớn”.
Không chỉ chế biến, công nghệ còn quyết định chất lượng sau thu hoạch
Một điểm nhấn quan trọng khác trong tham luận là công nghệ bảo quản. Với đặc tính nhạy cảm của trà, rất dễ biến đổi hóa học, sinh hóa hoặc bị phát triển vi sinh sau chế biến. Vì vậy, việc kiểm soát môi trường bảo quản quyết định tính ổn định của sản phẩm.
Các công nghệ bảo quản hiện đại như bao gói khí biến đổi (MA), bảo quản lạnh khô, xử lý hồng ngoại, vi sóng hay bổ sung chế phẩm chống oxy hóa giúp giữ được phẩm chất trong thời gian dài hơn. Đặc biệt, hệ thống silo có điều biến khí, nhiệt ẩm và giám sát tự động giúp giảm chi phí bao bì, nhân công và tăng tính đồng đều, phù hợp với các lô hàng xuất khẩu quy mô lớn.
Trong giai đoạn 2013–2015, Viện Cơ điện Nông nghiệp và Công nghệ sau thu hoạch đã từng triển khai thành công hệ thống silo sấy, bảo quản, định lượng trà đen CTC với quy mô 60 tấn mỗi chu kỳ. Mô hình này trở thành minh chứng rằng tự động hóa hoàn toàn có thể mang lại chất lượng ổn định, đáp ứng các tiêu chuẩn vệ sinh và an toàn thực phẩm khắt khe.
PGS, TS. Phạm Anh Tuấn khẳng định: “Nếu doanh nghiệp muốn xuất khẩu ổn định, họ không thể chỉ dựa vào kinh nghiệm thủ công. Tự động hóa và kiểm soát bằng máy tính chính là nền tảng để đưa sản phẩm Shan Tuyết lên đẳng cấp mới”.
Điểm đặc biệt của Shan Tuyết là khả năng “đa dụng”. Nhờ đặc tính hóa học phong phú, từ Shan Tuyết có thể phát triển hàng loạt dòng sản phẩm: Trà xanh, trà đen, trà bán lên men cao cấp; Trà hoa, trà ướp hương giữ trọn sắc và hương nhờ sấy lạnh; Hoa chè khô làm dược liệu; Matcha Shan Tuyết có màu đẹp và hương vị sâu; Cao trà, sản phẩm bổ sung catechin; Viên trà, trà hòa tan phục vụ thị trường tiện ích.
Khả năng đa dạng hóa chính là chìa khóa để trà Shan Tuyết thoát khỏi tư duy sản phẩm thô. Việc hình thành một “chuỗi giá trị mở rộng”, kết hợp văn hóa bản địa, du lịch và sản phẩm OCOP sẽ giúp nâng cao thương hiệu vùng cao.
Định hướng và khuyến nghị cho doanh nghiệp, hợp tác xã
Từ góc nhìn của đơn vị nghiên cứu và chuyển giao công nghệ, ông Tuấn đưa ra những định hướng rõ ràng: Thứ nhất, doanh nghiệp cần xác định rõ thị trường mục tiêu và quy mô sản xuất trước khi đầu tư. Công nghệ luôn có nhiều cấp độ, và lựa chọn đúng sẽ tiết kiệm đáng kể chi phí; Thứ hai, cần ưu tiên các công nghệ giữ được hàm lượng hoạt chất sinh học, yếu tố tạo nên giá trị cao nhất của Shan Tuyết; Thứ ba, doanh nghiệp, hợp tác xã nên tận dụng các chương trình khoa học công nghệ của Nhà nước, Bộ và địa phương để đổi mới thiết bị.
PGS, TS. Phạm Anh Tuấn nhấn mạnh: “Viện Cơ điện Nông nghiệp và Công nghệ sau thu hoạch luôn sẵn sàng đồng hành cùng doanh nghiệp trong tư vấn, thiết kế, cải tiến kỹ thuật và đề xuất nhiệm vụ khoa học công nghệ. Muốn khai thác hết tiềm năng của trà Shan Tuyết, doanh nghiệp không thể đi một mình”.
Đó là lời chia sẻ của Tổng Biên tập Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường Đào Xuân Hưng tại Hội thảo "Phát triển và nâng tầm giá trị Trà Shan Tuyết". Hội thảo là là diễn đàn quan trọng để các đại biểu chia sẻ các giải pháp nhằm định vị thương hiệu Trà Shan Tuyết, bảo tồn và phát triển bền vững vùng trẻ cổ thụ, đồng thời xúc tiến thương mại để đưa sản phẩm chất lượng cao đến với người tiêu dùng.
Ngày 21/11, tại Lào Cai, Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường phối hợp với UBND xã Văn Chấn tổ chức Hội thảo "Phát triển và nâng cao giá trị Trà Shan Tuyết".
Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Thành phố Cần Thơ Quách Thị Thanh Bình nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tăng cường liên kết vùng Đồng bằng sông Cửu Long nhằm phát huy tiềm năng nông nghiệp, xây dựng chuỗi giá trị xanh, tuần hoàn và thích ứng với biến đổi khí hậu.
PGS,TS. Phạm Anh Tuấn, Viện trưởng Viện Cơ điện nông nghiệp và Công nghệ sau thu hoạch đề xuất, cần liên kết vùng sản xuất - chế biến - tiêu thụ theo chuỗi giá trị, hạn chế trùng lặp sản phẩm giữa các tỉnh gây cạnh tranh nội vùng.
Từ những cây trà Shan Tuyết cổ thụ trên đỉnh núi, Lào Cai đang mở ra hướng phát triển du lịch xanh gắn với văn hóa bản địa. Trong cuộc trao đổi với phóng viên Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường, ông Nông Việt Yên - Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lào Cai chia sẻ về tiềm năng, định hướng và chiến lược đưa trà Shan Tuyết trở thành điểm nhấn của du lịch vùng Tây Bắc.
