Thúc đẩy giải pháp phòng ngừa và giảm thiểu các vấn đề môi trường khu vực ACMECS

Biến đổi khí hậu, ô nhiễm rác thải nhựa và suy thoái nguồn nước đang đe dọa trực tiếp sự phát triển bền vững của các quốc gia trong khu vực ACMECS. Trong bối cảnh đó, việc tăng cường các giải pháp phòng ngừa, giảm thiểu ô nhiễm xuyên biên giới và thúc đẩy hợp tác khu vực được xác định là yêu cầu cấp bách nhằm bảo vệ môi trường và bảo đảm an ninh sinh thái lâu dài.

Ngày 7/11, Viện Chiến lược, Chính sách nông nghiệp và môi trường phối hợp với Viện Mê Công Thái Lan tổ chức hội thảo tham vấn “Thúc đẩy giải pháp phòng ngừa và giảm thiểu các vấn đề môi trường của các quốc gia trong Chiến lược hợp tác Kinh tế Ayeyawady - Chao Phraya - Mê Kông (ACMECS)”.

“Thách thức kép” từ ô nhiễm nước và chất thải nhựa

Phát biểu khai mạc hội thảo, ông Nguyễn Trung Thắng, Phó Viện trưởng Viện Chiến lược Chính sách nông nghiệp và môi trường nhấn mạnh, khu vực hợp tác Kinh tế Ayeyawady - Chao Phraya - Mê Kông (ACMECS), gồm 5 quốc gia Campuchia, Lào, Myanmar, Thái Lan và Việt Nam, được xem là không gian kinh tế - sinh thái gắn kết bởi các lưu vực sông lớn và chuỗi giá trị nông nghiệp, công nghiệp, dịch vụ đang phát triển nhanh. 

Tại nhiều quốc gia trong khu vực, hoạt động thủy điện, nông nghiệp thâm canh, công nghiệp và đô thị hóa nhanh đã ảnh hưởng đến chất lượng nguồn nước, gây suy giảm dòng chảy và trầm tích về hạ lưu, đe dọa hệ sinh thái sông ngòi và sinh kế người dân. Riêng với ô nhiễm nhựa, các nghiên cứu cho thấy khoảng 90% rác thải nhựa đại dương trên thế giới bắt nguồn từ 10 con sông lớn, trong đó có tới 8 con sông nằm ở châu Á - khu vực có nhiều quốc gia ACMECS.

Bà Guohua Liu, Viện Mê Kông Thái Lan chỉ ra, trong mười năm, số lượng đập thủy điện trên sông Mê Kông và các nhánh đã tăng từ khoảng 60 (năm 2015) lên hơn 150 (năm 2025). Tổng công suất phát điện theo đó tăng gấp đôi, từ 25 GW lên 55 GW. Sự phát triển ồ ạt này khiến lưu lượng mùa khô tại Kratie (Campuchia) giảm từ 13.000 m³/s xuống 10.500 m³/s, còn lượng phù sa đổ về đồng bằng sông Cửu Long giảm mạnh từ 160 triệu tấn/năm xuống dưới 40 triệu tấn/năm.

Tại trạm Chiang Saen (Thái Lan), tỷ lệ chênh lệch giữa mùa khô và mùa mưa tăng từ 20% lên 40% trong giai đoạn 2011-2022, trong khi tổng lượng dòng chảy cả năm giảm từ 80% xuống 60%. Thời điểm xuất hiện lũ diễn ra muộn hơn và thời gian mùa lũ ngắn hơn trung bình 10 năm so với 30 năm trước, giảm 22 ngày tại trạm Viêng Chăn và 11 ngày tại trạm Kratie. Riêng khu vực đồng bằng sông Cửu Long, lượng nước từ thượng nguồn về giảm 3-10% mỗi năm kể từ 2010, kết hợp với nhu cầu sử dụng nước tăng nhanh, gây tình trạng khan hiếm nước nghiêm trọng trong mùa khô.

Theo ông Trương Hồng Tiến, Văn phòng thường trực ủy ban sông Mê Kông Việt Nam, các yếu tố chính tác động đến tài nguyên nước sông Mê Kông bao gồm: Phát triển thủy điện; chuyển nước ra ngoài lưu vực; sử dụng nước cho tưới, công nghiệp, đô thị, dân sinh; cải tạo luồng lạch; thay đổi diện tích rừng; khai thác cát; biến đổi khí hậu - nước biển dâng.

Song song với khủng hoảng nguồn nước, khu vực cũng đang phải đối mặt với “áp lực nhựa” gia tăng nhanh chóng. Đại diện Viện Mê Kông Thái Lan, bà Kademanee Suthum nhấn mạnh, sông Mê Kông hiện nằm trong nhóm 10 con sông gây ô nhiễm nhựa ra biển lớn nhất thế giới, với lượng rò rỉ ước tính từ 22.800 - 59.900 tấn/năm.

Rác thải nhựa từ sinh hoạt đô thị, hoạt động du lịch, vận tải đường thủy và đánh bắt thủy sản đang tràn xuống hạ lưu, trong khi tỷ lệ tái chế chính thức tại nhiều quốc gia ACMECS vẫn ở mức thấp (dưới 30%). Tình trạng đổ thải bừa bãi, đốt rác ngoài trời tiếp tục diễn ra phổ biến, làm phát tán vi nhựa vào đất, nước và không khí, gây ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng và sinh kế ven sông.

Giải pháp phòng ngừa, giảm thiểu các vấn đề môi trường trong khu vực ACMECS

Bà Guohua Liu, Đại diện Viện Mê Kông Thái Lan khẳng định, không một quốc gia nào có thể tự mình đối phó với những thách thức môi trường xuyên biên giới, bởi “nước, phù sa, cá và rác thải nhựa không dừng lại ở biên giới quốc gia”. Theo bà, thực tế gắn kết này đòi hỏi các nước trong khu vực phải chia sẻ thông tin, chia sẻ hiểu biết và chia sẻ trách nhiệm. Bà khẳng định, sự hợp tác giữa chính phủ, cộng đồng, khu vực tư nhân và các đối tác phát triển là yếu tố then chốt, và chỉ khi cùng chung tay hành động, các quốc gia mới có thể bảo vệ hiệu quả dòng sông Mê Kông - nguồn sống chung của hàng triệu người dân trong khu vực.

Tại hội thảo, bà Nguyễn Thị Ngọc Ánh, Viện Chiến lược, Chính sách nông nghiệp và môi trường đề xuất, cần đảm bảo sự nhất quán về chính sách và tăng cường thực thi các quy định về môi trường thông qua việc thể chế hóa các tổ chức liên ngành/liên bộ về quản lý tài nguyên, môi trường nước. Nâng cao thẩm quyền của Bộ chuyên quản của các quốc gia, mở rộng năng lực kỹ thuật và tài chính ở cấp lưu vực, cải thiện sự phối hợp liên ngành và xuyên biên giới. 

Về môi trường nước, đại diện Viện Chiến lược, Chính sách nông nghiệp và môi trường nhấn mạnh 7 giải pháp trọng tâm: 

Thứ nhất, đầu tư mạng lưới quan trắc môi trường.

Thứ hai, áp dụng công nghệ tiên tiến theo dõi, kiểm soát nguồn nước liên quốc gia.

Thứ ba, xây dựng các giải pháp công trình, phi công trình để điều hòa, phân bổ nguồn nước.

Bên cạnh đó, thiết lập mạng lưới các trung tâm nghiên cứu vùng ACMECS về nước và môi trường. 

Đặc biệt, nghiên cứu áp dụng chuyển đổi số trong quan trắc tài nguyên nước và chất lượng môi trường. 

Thứ sáu, khuyến khích mô hình đối tác công tư (Public – Private Partnership or PPP) trong đầu tư xử lý nước thải đô thị, công nghiệp và nông thôn.

Cuối cùng, tăng cường hợp tác với các tổ chức tài chính quốc tế.

Để giải quyết hiệu quả vấn đề rác thải nhựa, các chuyên gia nhấn mạnh cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp. Trước hết, phải tăng cường năng lực thể chế và phối hợp quốc gia, xác định rõ trách nhiệm của các bên, đồng thời hoàn thiện quy định và hệ thống dữ liệu quản lý chất thải, đặc biệt tại các khu vực ven sông, ven biển.

Bên cạnh đó, cần đẩy nhanh chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn, tập trung giảm thiểu nhựa tại nguồn, đổi mới công nghệ tái chế và lồng ghép các nguyên tắc tuần hoàn vào quy hoạch đô thị, nông nghiệp và công nghiệp. Hợp tác xuyên biên giới cũng được xem là chìa khóa để chia sẻ mô hình, công nghệ và huy động nguồn lực hiệu quả hơn.

Đáng chú ý, việc chính thức hóa lực lượng lao động phi chính thức trong thu gom, tái chế rác nhựa sẽ góp phần nâng cao hiệu quả quản lý, đồng thời bảo đảm quyền lợi xã hội cho nhóm này. Cuối cùng, đẩy mạnh truyền thông và giáo dục cộng đồng nhằm thay đổi thói quen sử dụng nhựa dùng một lần, thúc đẩy phân loại và tái chế rác tại nguồn.

Hội thảo nhận được nhiều ý kiến đóng góp, đề xuất các giải pháp phòng ngừa và giảm thiểu ô nhiễm môi trường từ các quốc gia trong khu vực ACMECS. Việc xây dựng cơ chế hợp tác sâu rộng, thông qua các diễn đàn trao đổi thông tin và đối thoại thường xuyên, không chỉ là giải pháp cần thiết mà còn phù hợp với cam kết chung của các nước ACMECS trong nỗ lực hướng tới phát triển bền vững và bảo vệ môi trường khu vực.